Đã 22 năm qua, nghệ nhân Nguyễn Hữu Bổn, 84 tuổi,
dành bao tâm sức và thời gian đi tìm lại vẻ đẹp của một làn điệu trống
quân truyền thống vùng Dạ Trạch, huyện Khoái Châu, tỉnh Hưng Yên tưởng
đã bị thất truyền.
Nghệ nhân Nguyễn Hữu Bổn.
Nghệ nhân ưu tú Nguyễn Hữu Bổn là một
trong những người có công lớn trong việc phục dựng lạt điệu hát trống
quân Dạ Trạch. Bây giờ, dù đã tuổi cao, sức yếu nhưng dường như trong
con người ông chưa bao giờ hết trăn trở về văn hóa quê hương.
Nghệ nhân Nguyễn Hữu Bổn cũng không biết
hát trống quân có tự bao giờ, xuất phát từ đâu. Cho đến nay có nhiều câu
chuyện, nhiều huyền tích, thậm chí các nhà khoa học cho rằng sự ra đời
của hát trống quân vẫn còn là một câu chuyện bí ẩn.
Chỉ biết rằng hát trống quân gắn liền với
truyền thuyết Chử Đồng Tử - Tiên Dung nhiều câu hát ca ngợi về tình yêu
đôi lứa, những làn điệu hát giao duyên thắm tình người mà trong đó đã
viết lên câu chuyện tình bất hủ. “Bao nhiêu năm trực tiếp nghiên cứu,
sưu tầm về điệu hát này nhưng tôi cũng chưa biết nguồn gốc, xuất xứ của
làn điệu này có từ đâu, do ai truyền dạy.
Nhưng nghe các cụ cao niên nói lại thì hát
trống quân hay còn được gọi là “ứng tác”, không có bài cụ thể mà phải
chia ra làm các cảnh, mỗi cảnh lại thể hiện một chủ đề khác nhau trong
đời sống thường ngày từ hát hứa, hát đố Kiều mời trầu, hát giao duyên,
hát thách cưới. Mỗi cách có nét độc đáo riêng biệt, ở đó một nam một nữ
sẽ ứng tác thể hiện trọn vẹn một cảnh của loại hình hát trống quân”,
nghệ nhân Nguyễn Hữu Bổn cho biết.
Không giống với quan họ Bắc Ninh, những
liền anh liền chị hát giao duyên nhưng không bao giờ được phép yêu nhau,
nên vợ chồng, còn trong hát trống quân nam nữ được thoải mái tìm hiểu
nhau, tìm ra người tâm đầu ý hợp để sống bên nhau trọn đời.
Không phân biệt giàu nghèo, sang hèn,
những làn điệu trống quân cất lên là thể hiện sự hòa hợp, gắn kết yêu
thương. Vì thế những làn điệu hát trống quân trở nên quen thuộc không
chỉ vào mỗi dịp lễ hội mà còn đi vào đời sống sản xuất nhằm cổ vũ, động
viên tinh thần lao động hăng say của nhân dân.
Nghệ nhân Nguyễn Hữu Bổn cho biết, hát
trống quân chính là sự tích hợp nhuần nhuyễn của nhiều loại hình nghệ
thuật như hát chèo, quan họ, hát xẩm, những làn điệu trống quân thường
được dẫn nhiều từ các tích như Kiều theo thể thơ lục bát dễ nhớ, dễ
nghe, dễ đọc, dễ thuộc. Chính vì thế đã khiến cho hát trống quân dễ đi
sâu vào lòng người, chảy trôi từ thế hệ này sang thế hệ khác được gìn
giữ cho đến ngày nay.
Làn điệu trống quân độc đáo đến nỗi khiến
cả trong và ngoài nước cũng ngưỡng mộ, đơn giản vì nó xuất phát từ lao
động sản xuất, từ sự gặp gỡ của những đôi trai gái trong những đêm trăng
rằm, trong sự ứng tác có vần điệu.
Tuy nhiên, trải qua nhiều thăng trầm hát
trống quân có thời gian những tưởng đã bị thất truyền mãi mãi. May mắn
thay, hơn 20 năm trước, ông Nguyễn Duy Phí- nguyên Giám đốc Nhà hát Múa
rối Trung ương trong một lần về vùng đất Dạ Trạch, được nghe và xem một
số tài liệu về nghệ thuật hát trống quân.
Tại đây, ông Nguyễn Duy Phí đã cùng với
các ông Nguyễn Hữu Bổn, Lê Hồng Điệp quyết tâm tìm lại những làn điệu
hát trống quân xưa và biên soạn thành tài liệu cụ thể.
Những lão nghệ nhân ngày ấy giờ chỉ còn
lại mỗi ông Bổn là vẫn đang hằng ngày miệt mài truyền dạy những làn điệu
cổ, sáng tác hàng trăm làn điệu mới cho thế hệ mai sau học tập, tiếp
nối và phát triển.
Câu chuyện của chúng tôi càng trở nên cuốn
hút hơn khi ông Bổn nói về nghệ thuật hát trống quân với những canh hát
cổ vẫn còn được duy trì đến ngày nay. Đó là bốn canh cổ được lưu giữ
duy nhất tại vùng đất Dạ Trạch như Canh hát hứa, Canh hát Đố Kiều, Canh
hát Thách cưới, Canh hát giao duyên, trong đó mỗi canh lớn lại được chia
ra làm nhiều canh nhỏ đều được mỗi đôi nam nữ thể hiện hát ứng tác
trong vòng mấy chục phút.
Có những canh lớn như Canh hát hứa được
chia ra làm bốn canh nhỏ đó là chào, hát gọi, hát trời họa đất, họa hoa.
Canh đố Kiều mời trầu gồm có đố Kiều, mời trầu, giảng tích trầu, họa
chùa họa núi, họa sông. Song trong đó thú vị nhất không thể không kể đến
Canh hát giao duyên dành cho những đôi trai gái mới tìm hiểu để nên vợ
chồng, đối với canh hát này thì không có canh nhỏ. Một chiếc trống là
đạo cụ duy nhất từ xưa góp phần làm nên nét đặc sắc của trống quân.
Theo cụ Bổn thì không phải là trống vì
người sử dụng đạo cụ không hẳn gõ trực tiếp nên mặt trống. Một chiếc
trống được bưng một mặt, hai miếng gỗ nối với nhau, một sợi dây mây, một
chạc gỗ bắc qua được đặt lên mặt trống. Người đánh trống bắt đầu dùng
dùi gõ lên dây mây tạo ra nhịp điệu, âm thanh lúc trầm lúc bổng, đó là
cách sử dụng đạo cụ hết sức đơn giản nhưng lại độc đáo của nghệ thuật
hát trống quân.
Hiện nay, làn điệu hát trống quân tại Dạ
Trạch vẫn được tiếp nối không ngừng, ngày càng được phổ biến rộng rãi
tại nhiều vùng miền của cả nước, trong đó công lao thuộc về nghệ nhân ưu
tú Nguyễn Hữu Bổn, ông Nguyễn Văn Học- Chủ nhiệm CLB trống quân Dạ
Trạch.
Ngày nay trống quân không chỉ biểu diễn
phụ vụ vào mỗi dịp lễ hội mà còn trở thành nét sinh hoạt văn hóa vui
nhộn của đoàn thể, trong các trường học và đặc biệt là đi vào đời sống
lao động một cách tự nhiên mà không hề mất đi sự tinh tế, độc đáo vốn
có.
Theo: daidoanket.vn