Tìm về vùng đất sản sinh ra dòng tranh ấy ở thôn Đông Khê, xã Song Hồ, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh, làng tranh xưa giờ tấp nập mưu sinh và làm giàu với nghề làm hàng mã. Lẫn trong ngồn ngộn những nhà lầu, xe hơi, quần áo, mũ đủ sắc màu mã dành cho thế giới âm ty, tranh dân gian Đông Hồ “Đám cưới chuột, Gà lợn, Hứng dừa…” sau nhiều biến thiên vẫn cứ có chỗ đứng. Tất cả là nhờ có những nghệ nhân làm tranh vẫn “sống chết”, thiết tha quyết giữ lại nghề truyền thống của cha ông và giữ lại sắc Việt cho đời sau.

Theo thống kê sơ bộ, dòng tranh Đông Hồ hiện tại chỉ còn 20 người thực hành nghề và 4 nghệ nhân truyền dạy. Trong số đó phải kể tới cô Nguyễn Thị Oanh – nữ nghệ nhân duy nhất vừa được nhận danh hiệu nghệ nhân tranh dân gian Đông Hồ cuối năm 2014.

Vẽ tranh từ thưở còn thơ

Nghệ nhân Nguyễn Thị Oanh sinh năm Canh Tý, hơn 50 tuổi nhưng đã có trên 40 năm gắn bó với những nét vẽ mộc mạc của tranh Đông Hồ. Cô Oanh chính là con dâu của nghệ nhân Nguyễn Hữu Sam – người có công phục dựng dòng tranh dân gian Đông Hồ năm xưa.

Nữ nghệ nhân Nguyễn Thị Oanh

Nhớ lại thời vàng son của dòng tranh dân gian Đông Hồ, cô Oanh chẳng khỏi bùi ngùi. Ngày ấy, tổ tranh làm ăn phát đạt và có hẳn một phiên chợ tranh. Những tập tranh Đông Hồ ra tới đâu bán hết veo tới đó khiến cho người cầm bút thăng qua hơn trong từng nét vẽ. Cứ “nửa đêm giờ tí canh ba” sau khi đã chằng buộc tranh chắc chắn trên gác ba ga, cô Oanh lên chiếc xe đạp chở tranh đi bán ở chợ đường xa. Con đường đê sông Đuống có chỗ gập ghềnh, chỗ ổ gà ổ voi nên có mấy lần ngã dúi dụi, thậm chí tranh còn rơi vào vũng nước ướt nhòe cả màu.

Một bức tranh dân gian Đông Hồ do chính tay nghệ nhân Nguyễn Thị Oanh vẽ

Năm 1992, bố chồng cô Oanh là cụ Nguyễn Hữu Sam chuyển xưởng tranh về nhà. Cô Oanh cùng chồng và các con tham gia vào giữ gìn nghề làm tranh. Nhiều năm trở lại đây, khi người làng Mái tấp nập với giấy màu, với tre làm hàng mã, có nhà thành tỉ phú thì ba thế hệ gia đình của nghệ nhân Oanh vẫn thủy chung với nghề của cha ông. Khi người ta vứt hết những bản khắc gỗ tranh Đông Hồ cổ thì gia đình cô xin về và hiện tại còn lưu giữ rất nhiều bản có niên đại hơn 100 năm.

Cô Oanh cũng bộc bạch: “Trước kia, khi làm nghề nhiều năm nhưng cô thường “nấp bóng” giới thiệu những tác phẩm của mình cho bố chồng là cụ Nguyễn Hữu Sam hết. Nhưng, nghĩ lại thì cụ cũng ở tuổi gần đất xa trời, nếu mình không đứng ra thì lấy ai giữ gìn giữ nghề truyền thống”.

Cô Nguyễn Thị Oanh (thứ hai từ trái sang) là nữ nghệ nhân đầu tiên của làng tranh dân gian Đông Hồ

Sống chết giữ lấy sắc Việt.....

Cứ thế cây cọ vẽ, tấm khắc cứ đi theo cô Oanh từ đó tới nay. Nói về nghề làm tranh Đông Hồ hiện tại, cô Oanh cho biết, về cơ bản những nguyên liệu để làm ra tranh vẫn giữ nguyên như xưa và gia đình cô Oanh vẫn duy trì việc làm tranh thủ công truyền thống.

Tranh Đông Hồ được làm từ hoa lá cỏ cây, thiên nhiên núi rừng mới tạo nên. Màu đen lấy từ than xoan hay than lá tre; Màu vàng lấy từ hoa hòe; Màu đỏ lấy từ sỏi non, gỗ vang; Màu xanh từ lá chàm, gỉ đồng... ). Tất cả phản ánh cuộc sống và tâm hồn gần gũi với thiên nhiên của con người Việt Nam.

Cách pha chế màu cũng tùy thuộc vào điều kiện thời tiết, chất giấy... Đây là kinh nghiệm, sự sáng tạo, thậm chí còn là bí quyết gia truyền của mỗi nghệ nhân. Chính nhờ sự cầu kỳ, cẩn thận trong cách chế màu mà tranh Đông Hồ của gia đình cô Oanh luôn tươi sáng, rực rỡ và không bị bay màu và được nhiều người tin tưởng. Song nguyên liệu làm nên màu trắng từ con điệp giờ cũng khan hiếm nhiều phen khiến gia đình cô phải xoay xở khắp nơi mới đủ để làm tranh.

Tranh dân gian Đông Hồ "Đám cưới chuột"

Cứ thế, ngày ngày nghệ nhân Oanh cùng chồng, con trai, con dâu vẫn tỉ mẩn bên cây bút, bản khắc gỗ để làm nên những bức tranh để đời. Để theo kịp dòng chảy thời đại, cũng không ngừng nâng cấp hình thức của tranh. Cô cho rằng tranh của mình quý nhưng cũng phải làm cho mẫu mã đẹp lên thì mới có nhiều khách hàng. Bằng chứng là tranh dân gian Đông Hồ của gia đình cô Oanh được lồng trong khung kính, dán lên mặt tre, mặt trúc tiện cho việc trang trí trong mỗi gia đình.

Bên cạnh những đề tài truyền thống như Gà lợn, Cá chép trông trăng, Đám cưới chuột, Đánh ghen, Hứng dừa… thì nhiều đề tài hiện đại cũng được nghệ nhân Oanh không ngừng sáng tạo. Tiêu biểu đó là tranh chùa Bút Tháp, chùa Dâu được cô Oanh tham gia triển lãm làng nghề tại Festival Bắc Ninh lần thứ 2 năm 2014. Hai tác phẩm này được hội Văn học Nghệ thuật Bắc Ninh trao Huy chương Vàng cho sản phẩm làng nghề truyền thống tiêu biểu. Cô Oanh đã hoàn thiện hai bức tranh này vào đúng dịp Bắc Ninh đón Bằng công nhận di tích Quốc gia đặc biệt chùa Dâu và chùa Bút Tháp với ý nghĩa “Di sản lồng trong di sản” là sự khẳng định miền đất Bắc Ninh đậm đặc các loại hình di sản văn hóa.

Bức tranh chùa Bút Tháp của nghệ nhân Oanh được trao huy chương Vàng sản phẩm làng nghề truyền thống tiêu biểu

Nữ nghệ nhân cho hay, trước kia tranh dân gian Đông Hồ bán cho nhiều du khách nước ngoài nhưng tính tới thời điểm hiện nay, người Việt Nam cũng ưa chuộng dòng tranh này hơn, nhất là dịp Tết nguyên đán. Song, những người mua tranh chủ yếu là ở trong địa bàn huyện, tỉnh chứ người ở khu vực khác chưa biết đến xưởng tranh của cô.