Không
nên chỉ dừng ở việc đề nghị xét phong tặng danh hiệu nghệ nhân, hoặc
sau khi nghệ nhân được phong tặng mới có những hình thức đãi ngộ, hỗ
trợ… là ý kiến của rất nhiều người khi chứng kiến cảnh “báu vật sống”
giữ gìn di sản truyền thống vất vả đời áo cơm để giữ nghề.
Chông chênh duy trì
Danh sách nghệ nhân được làm hồ sơ đề nghị xét tặng danh hiệu Nghệ nhân
Ưu tú trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể của Hà Nội năm 2015 lên
đến 51 người. Đó là con số lớn nhất so với các tỉnh, thành cả nước trong
đợt đầu ngành văn hóa quyết tâm phong tặng danh hiệu vốn đã được bàn
thảo và chờ đợi hàng chục năm nay. Chưa bàn đến chất lượng nghệ thuật,
uy tín nghề nghiệp của từng trường hợp cụ thể, nhưng con số đó phần nào
phản ánh tiềm năng di sản văn hóa phi vật thể phong phú của Hà Nội và sự
đông đảo của lực lượng nghệ nhân, nghệ sĩ quần chúng đang gắn bó với di
sản văn hóa phi vật thể tại Thủ đô. Dù ở nhiều mức độ khác nhau, với
những thuận lợi còn ít và khó khăn thì thường trực, nhưng lực lượng này
vẫn đang tham gia giữ gìn, truyền dạy, trình diễn di sản, đóng góp vào
đời sống văn hóa chung.
Điều rất đáng quan tâm là bên cạnh việc đề xuất và chờ phong tặng, các
ngành chức năng của TP Hà Nội, trong đó chủ lực là ngành văn hóa, cần
sớm xây dựng kế hoạch hỗ trợ về nghề nghiệp cho các nghệ nhân trên địa
bàn. Bởi theo Nghị định phong tặng danh hiệu nghệ nhân, hình thức đãi
ngộ nghệ nhân còn rất hạn chế. Ngoài chứng nhận danh hiệu và một khoản
tiền thưởng, thì định hướng còn chung chung: Nghệ nhân có đời sống khó
khăn sẽ được trợ cấp. Trong khi đó, phần lớn nghệ nhân – “báu vật sống”
đang duy trì di sản trong tình trạng rất khó khăn.
Nghệ nhân Nguyễn Thị Khướu – CLB ca trù Chanh Thôn, huyện Phú Xuyên.
|
Thực
tế, khi chưa bắt tay xây dựng hồ sơ để trình lên Bộ VHTT&DL và chờ
xét phong tặng, Hà Nội đã có những hỗ trợ nhất định cho nghệ nhân, một
số nhóm, CLB nghệ thuật truyền thống. Cụ thể, trong Liên hoan Ca trù
toàn quốc 2011 và 2014, Sở VHTT&DL đã tổ chức đưa đón, bồi dưỡng
luyện tập cho các ca nương, đàn kép. Tuy nhiên, những giúp đỡ này vẫn
như “muối bỏ bể” trong hoàn cảnh nhiều khó khăn, thách thức của các CLB,
nhóm nghệ nhân, nghệ sĩ đang giữ gìn di sản. Ông Nguyễn Đức Nam – kép
đàn của CLB ca trù Đồng Trữ (huyện Chương Mỹ) cho biết: “Sau rất nhiều
năm lặng tiếng, đến năm 2008, ca trù Đồng Trữ được phục hồi trở lại,
nhưng việc truyền dạy cũng chưa có kinh phí hỗ trợ và tổ chức biểu diễn
còn khó khăn. Vì khán giả ở nông thôn cũng chưa mặn mà cho lắm!”. Ca
nương Nguyễn Thị Thảo (thôn Lỗ Khê, Liên Hà, Đông Anh) cũng chung tâm
trạng: “Kinh phí hỗ trợ việc dạy và học ở địa phương thì vài năm mới
được ngành văn hóa và huyện giúp cho một lần. Việc biểu diễn không
nhiều, chỉ có dịp đầu năm diễn cho một số đám khao thọ, thỉnh thoảng
phối hợp với bên CLB ca trù Hà Nội của ca nương Bạch Vân và giáo phường
ca trù Thăng Long của ca nương Phạm Thị Huệ sang biểu diễn trong khu Phố
Cổ”.
Một số nhóm đang giữ gìn các di sản nghệ thuật truyền thống khác cũng
đứng ở sự chông chênh của việc duy trì, phát huy giá trị nghề nghiệp.
Hai nghệ nhân kỳ cựu Nguyễn Văn Dậu – phường rối nước Chàng Sơn và
Nguyễn Hữu Đoàn – phường rối nước Bình Phú ở huyện Thạch Thất từng mong
mỏi xung quanh việc sửa chữa, nâng cấp thủy đình, cải tạo môi trường hồ
nước để biểu diễn. Hai phường rối này cùng với phường rối nước làng Yên
cũng ở huyện Thạch Thất, hàng năm được Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam mời
biểu diễn một lần phục vụ du khách tham quan. Tuy nhiên, hoạt động rất
đáng nhân rộng hay cần được duy trì thường xuyên đó lại chưa có thêm sự
hỗ trợ.
“Khoảng trống” của di sản
Thời gian qua, với sự phối hợp của Quỹ văn hóa Hà Nội, dự án “Về nguồn”
đang được triển khai cho một số nhóm học sinh, sinh viên ở Hà Nội đi tìm
hiểu di sản văn hóa phi vật thể tại một số làng nghề như làng quạt Canh
Hoạch (huyện Thanh Oai), làng tò he Xuân La (huyện Phú Xuyên)… và một
số địa chỉ nghệ thuật truyền thống, trong đó có giáo phường ca trù Thăng
Long. Dự án bước đầu đã đem lại những cảm nhận thú vị cho các bạn trẻ.
Hoạt động mới này rất cần được tổ chức thường xuyên để kết nối tuổi trẻ
với di sản văn hóa, tạo điều kiện cho nghệ nhân, nghệ sĩ được quảng bá
cho di sản và chính mình, góp phần xây dựng lớp công chúng mới của nghệ
thuật truyền thống.
Nghệ nhân phường rối nước Bình Phú kiểm tra các quân rối.
|
Nhìn
vào hoạt động du lịch trên địa bàn Thủ đô, còn dễ thấy sự thiếu vắng
của việc trình diễn nghệ thuật truyền thống với vai trò chủ chốt của các
nghệ nhân, nghệ sĩ làng quê. Biểu diễn phục vụ du lịch mới chỉ tập
trung trong nội thành với lực lượng là nghệ sĩ chuyên nghiệp của các nhà
hát, còn rất thiếu tiếng đàn, tiếng hát, điệu múa của các nghệ nhân ở
các khu danh thắng, di tích lớn. Thiếu cả các tour, tuyến du lịch ngắn,
về tìm hiểu nghệ thuật cổ truyền, phong tục tập quán tại các địa bàn cơ
sở. Đây là một khoảng trống lớn mà ngành văn hóa và các địa phương nên
nghiên cứu xây dựng.
Việc giới thiệu chung về các môn nghệ thuật truyền thống ở Hà Nội như ca
trù, tuồng, rối nước, chèo tàu, hát dô… trên sóng truyền hình Hà Nội đã
được thực hiện. Nhưng sự lan tỏa sẽ lớn hơn nếu giới thiệu những tác
phẩm, bài ca của các di sản này qua các chương trình nghệ thuật ca múa
nhạc cổ truyền định kỳ. Mỗi tiết mục nghệ thuật ấy sẽ được chính các
nghệ nhân, các thành viên CLB, nhóm nghệ thuật cổ truyền ở các địa
phương thể hiện. Cách làm này rất cần sự bắt tay giữa ngành văn hóa và
“nhà đài” để tạo thêm điều kiện cho các nghệ nhân, chứ không chỉ “khoanh
vùng” trong nghệ sĩ chuyên nghiệp. Chỉ như vậy, khán giả mới có thêm cơ
hội thưởng thức di sản gần với nguyên gốc.
Trong hoàn cảnh các hoạt động phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú đang
được thực hiện, ngành văn hóa Hà Nội nên nghĩ rộng và xa hơn việc phong
tặng đơn thuần, để trong tương lai gần, các nghệ nhân còn có thêm trợ
lực cho việc trình diễn, truyền dạy, bảo tồn di sản. “Chắp cánh” cho
nghệ nhân cũng chính là “chắp cánh” cho đời sống văn hóa nghệ thuật ở
các địa phương của Hà Nội thêm phong phú và nhân văn.
Bắc
Ninh là một trong những địa phương hiếm hoi có “Quy định chế độ đãi ngộ
đối với nghệ nhân Dân ca Quan họ Bắc Ninh” mà Hà Nội có thể học tập.
Những nghệ nhân dân ca quan họ đã được Chủ tịch UBND Bắc Ninh phong tặng
đợt 1 sẽ được thụ hưởng, đồng thời mức hỗ trợ hàng tháng bằng một lần
mức lương tối thiểu; được hỗ trợ mức phí tham gia bảo hiểm y tế hàng
năm; được hưởng chế độ mai táng phí áp dụng như đối với công chức, viên
chức Nhà nước. Bên cạnh đó, những nghệ nhân này vẫn được ngành văn hóa
đề nghị Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân, Nghệ nhân
Ưu tú và được hưởng chế độ khen thưởng theo quy định của Nhà nước.
Căn
bệnh thành tích vốn là căn bệnh cố hữu của chúng ta. Thậm chí, chúng ta
sắp trở thành “thợ làm đề án”, “chuyên gia làm hồ sơ” rồi, bởi vì cứ
làm hồ sơ xét duyệt cái nào là được phong tặng cái đó. Điều này cũng rất
tuyệt vời nhưng nếu chúng ta cố gắng dừng lại để đầu tư các di sản đã
được vinh danh có một chỗ đứng nhất định và theo đó các nghệ nhân họ
cũng yên tâm làm nghề thì tốt biết mấy.
GS.TS Ngô Đức Thịnh
Viện Nghiên cứu văn hóa dân gian Việt Nam
|
Theo kinhtedothi.vn