Nghệ thuật công phu, tinh thế

Cách trung tâm Hà Nội khoảng 40km về phía Nam, xã Chuyên Mỹ (huyện Phú Xuyên) nổi tiếng với làng nghề khảm trai truyền thống hàng nghìn năm tuổi, thu hút đông lao động địa phương tham gia vào các cơ sở sản xuất. Từ vỏ trai, vỏ ốc tưởng như vô dụng, những người thợ khảm Chuyên Mỹ có thể tạo ra bất kỳ họa tiết nào dù tinh vi, phức tạp đến đâu. Các sản phẩm độc đáo mang đậm nét truyền thống của Chuyên Mỹ đã làm say đắm biết bao người và được sự ngưỡng mộ của du khách thập phương gần xa.

Nghệ nhân Phạm Văn Bắc cho biết, sản phẩm khảm trai Chuyên Mỹ thể hiện tính độc đáo, trí tuệ của những người thợ thủ công. (Ảnh: K.Tiến)

Trước đây, khảm trai Chuyên Mỹ chủ yếu làm hoành phi, câu đối trong nhà thờ, đình đền, trang trí họa tiết trên sập gụ, tủ chè hay chế tác ra những bức tranh treo tường phỏng theo tích truyện. Theo thời gian và xu thế hội nhập, những người nghệ nhân khảm trai nơi đây đã từng bước nâng cao tay nghề để sáng tạo ra những mẫu tranh tinh xảo, kỹ thuật hơn như phong cảnh non nước, khắc họa chân dung… Nhờ vậy, sản phẩm của làng nghề Chuyên Mỹ phát triển ngày càng đa dạng và phong phú về mẫu mã, đáp ứng được nhu cầu trong nước và vươn xa ra thị trường quốc tế như Anh, Nga, Mỹ, Hà Lan, Nhật Bản...

Theo người dân ở Chuyên Mỹ, sản phẩm khảm trai, ốc của Chuyên Mỹ đã từng tham gia các cuộc triển lãm thành tựu kinh tế kỹ thuật toàn quốc tại Hà Nội, có mặt ở các điểm du lịch, thị trường lớn của đất nước và thế giới… Đến nay, các sản phẩm khảm trai, ốc truyền thống Chuyên Mỹ ngày càng đa dạng, phong phú về mẫu mã nhờ sự tìm tòi, sáng tạo dựa trên những bí quyết công nghệ hết sức nghiêm ngặt, tỉ mỉ, phức tạp được gìn giữ và phát triển qua nhiều thế hệ khác nhau.

Là nghề truyền thống của gia đình, nghệ nhân Phạm Văn Bắc (thôn Thượng, xã Chuyên Mỹ) cho biết, ông tiếp xúc với nghề khảm trai từ nhỏ. Đến năm 15 tuổi, ông đã bắt đầu học và đi theo nghề. Chính lòng yêu nghề mà gia đình ông cũng như nhiều hộ trong làng đã mở mang và phát triển mạnh, giữ được những giá trị làng nghề cho đến ngày nay. Theo ông Bắc, sản phẩm khảm trai Chuyên Mỹ thể hiện tính độc đáo, trí tuệ của những người thợ thủ công, đồng thời phản ánh tính thời đại và tính hữu dụng cũng như thẩm mỹ của nó. Ngày nay, khảm Chuyên Mỹ đang tiếp tục phát huy tiềm năng của mình, xứng đáng là nơi lưu giữ nghệ thuật khảm trai truyền thống; sản xuất ra những sản phẩm thủ công mỹ nghệ đẹp, quý đem đến cho đời sống văn hóa tinh thần cho nhiều người.

Giữ mãi lửa nghề

Được biết, nguyên liệu khảm trai ở Chuyên Mỹ không chỉ có vỏ trai, vỏ ốc trong nước mà còn nhập từ Trung Quốc, Thái Lan, Singapore, Indonesia... Đặc biệt, xã Chuyên Mỹ còn là nơi sản xuất, chế biến nguyên liệu sản phẩm ốc, trai lớn nhất Việt Nam, cung cấp nguyên liệu vỏ ốc, trai đã qua chế biến cho rất nhiều địa phương trong cả nước.

Theo nghệ nhân Phạm Văn Bắc, trên thị trường có rất nhiều chất liệu để tạo nên sản phẩm, do vậy, mỗi nghệ nhân làng Chuyên Mỹ đều nắm rõ được rõ các thể loại, chất liệu để làm nên sản phẩm. Chuyên sản xuất, kinh doanh đồ gỗ, khảm trai cao cấp, để có những sản phẩm tốt, ông Bắc thường làm sản phẩm trên chất liệu gỗ trắc, ốc Singapore có đủ màu phát quang và toàn những chỗ tinh xảo đưa vào đồ gỗ. Các mặt hàng tương đối phong phú, đáp ứng cho những người có đam mê về đồ gỗ, đam mê về đồ cổ.

Ảnh: K.Tiến

“Nếu trên thị trường mà không nắm rõ về chất liệu vỏ trai, vỏ ốc thì rất dễ nhầm lẫn, bởi vỏ con trai màu sắc không có sự phản quang, còn vỏ ốc thì sẽ có nhiều màu phản quang. Đẹp nhất phải kể đến là ốc của Singapore”, nghệ nhân Phạm Văn Bắc chia sẻ.

Các nghệ nhân cho biết, một trong những công đoạn quan trọng nhất của nghề khảm trai là “cẩn xà cừ”, nghĩa là theo nét vẽ, đục gỗ và gắn những nguyên liệu họa tiết lên đó. Những tranh gỗ sau khi đã “cẩn” được tỉa gọn, đánh bóng (mài khảm) rồi vẽ nét. Công đoạn cưa, đục các mảnh trai là cầu kỳ nhất. Người thợ phải mài thủ công, ngâm rượu, hơ lửa, chẻ dóc miệng, chọn thợ đục, chọn lựa các miệng trai đầy đủ cho mặt tranh. Hàng trăm, hàng nghìn miếng trai đính chặt vào mặt gỗ đã chạm sẵn khuôn hình. Mặt tranh hiện đầy đủ và đẹp với các hình ảnh từ dân gian tới đương đại.

Là một trong những làng làm nghề lớn nhất, nét nổi bật của tranh khảm trai Chuyên Mỹ là những mảnh trai không vỡ, có độ phẳng hoặc được uốn cong cho phù hợp với từng thành phẩm. Các chi tiết kỹ thuật đục và cẩn trai rất khít. Nhờ đường nét tinh xảo sống động mà sản phẩm khảm trai nơi đây nổi tiếng với giá trị rất cao. Những hàng đặt tủ chè, sập gụ khảm ốc giá từ 50-500 triệu đồng tùy theo chất liệu khảm...

Những năm qua, nghề khảm trai xã Chuyên Mỹ vẫn duy trì hoạt động tốt và thị trường thêm rộng mở. Những nghệ nhân tâm huyết đã đi đầu trong việc giữ nghề, truyền nghề để người dân không chỉ phát triển kinh tế mà còn bồi đắp, phát huy những giá trị văn hóa đặc trưng của làng nghề truyền thống. Đặc biệt, nhiều người trong làng nghề đã thấy thêm một hướng đi mới khi kết hợp sản xuất, kinh doanh với phát triển du lịch. Họ mong muốn các cấp, các ngành tiếp tục hỗ trợ để nơi đây trở thành điểm du lịch sinh thái làng nghề hấp dẫn ở Thủ đô.

Những năm qua, nhờ có sự phát triển của du lịch làng nghề mà nhiều du khách đã biết đến danh tiếng làng nghề và tới thăm, tận mắt chứng kiến tài hoa của những người thợ Chuyên Mỹ. Về Chuyên Mỹ hôm nay, trước khi đi thăm các xưởng sản xuất, du khách được vào thăm ngôi đình thờ tổ nghề được xây dựng lại vào năm 2002 trên nền của ngôi đình cũ đã bị chiến tranh tàn phá. Tại đây có rất nhiều tác phẩm được trưng bày. Trong số hoành phi, câu đối được tạo tác tuyệt đẹp, nổi bật là bức đại tự khảm lớn được tạo hoàn toàn bằng chất liệu xà cừ, chạm khảm 4 chữ Hán lớn “Công cái hoàn vũ” (Công đầu bảo vệ bờ cõi). Đây là một cách giới thiệu rất ấn tượng về trình độ tay nghề người thợ Chuyên Mỹ.