Đến nay, cách làm
đường phên bằng phương pháp thủ công ở hầu khắp các nơi dường như đã đi
vào dĩ vãng. Tuy nhiên, một số gia đình người Mông ở bản Phìn Ngan Lao
Chải, xã vùng cao Tả Lèng, huyện Tam Đường (Lai Châu), vẫn " giữ nghề"
làm đường thủ công, nhất là trong dịp giáp tết.
Trong một
chuyến ngược núi lên bản Phìn Ngan Lao Chải, chúng tôi được chứng kiến
gia đình anh Hảng A Tàng, người Mông làm đường phên thủ công, để dùng
trong sinh hoạt hằng ngày.
Đường phên của đồng bào dân tộc Mông ở Lai Châu. Ảnh: Nguyễn Công Hải-TTXVN |
Anh
Hảng A Tàng (28 tuổi) cho biết, từ nhỏ đến nay, mỗi năm một lần, cứ
giáp Tết, gia đình anh lại làm đường kiểu này. Anh Tàng bộc bạch phần vì
gia đình còn nghèo chưa mua được máy ép mía, phần vì nhà trồng được
nhiều mía
, phần vì đã quen ăn cái đường này nên năm nào cũng làm.
Trong
các công đoạn làm đường phên, ép mía lấy nước là kỳ công nhất. Để ép
được mía, theo anh Tàng, phải cần ít nhất từ ba đến bốn người lớn và một
con trâu khỏe, cùng phối hợp nhịp nhàng, để vận hành bộ trụ ép mía.
Bộ
trụ ép mía của nhà anh Tàng được làm cách đây hàng chục năm. Nó được ba
gia đình họ hàng nhà anh Tàng sử dụng chung. Sau mỗi lần làm xong, bộ
trụ ép này lại được các gia đình tháo ra, cất giữ cẩn thận.
Bộ
trụ ép nước mía của nhà anh Tàng được thiết kế cơ bản có hai trụ chính,
hai trụ phụ
, một cần kéo, bốn thanh nẹp. Các trụ có đường kính khoảng
một người ôm. Các trụ được nẹp trên và nẹp dưới, thẳng hàng. Hai trụ
chính đặt sát, khớp nhau bởi hai hàng bánh răng và cách hai trụ phụ ở
hai đầu mỗi bên khoảng một mét.
Anh Tàng bảo lúc ép mía
, khó nhất
là đưa mía vào ép. Vì đã xảy ra tai nạn, mấy năm trước, một người bác
họ của anh do bất cẩn nên khi đưa mía vào ép đã bị hai trụ chính cuốn,
ép hỏng cả một bàn tay.
Kể về cây mía làm đường phên, anh Tàng
cho biết, từ khi anh lớn lên đã có giống mía này. Mỗi năm mía cho thu
một lần
. Mía này tự lớn không cần bón phân, phun thuốc. Nhưng ba năm
phải trồng lại một lần. Thân nó nhỏ bằng ngón chân cái người lớn
, dài
hơn một mét và rất cứng. Đưa nó vào ép đi ép lại ba lần mới hết nước.
Trao
đổi với ông Lò Văn Chiến, 75 tuổi, nhà sưu tầm, nghiên cứu văn hóa dân
gian ở bản Duy Phong, xã San Thàng, thành phố Lai Châu (Lai Châu), chúng
tôi được biết thêm, trước đây ở Lai Châu, không chỉ người Mông mà cả
người dân tộc Pú Nả, Giáy… đều làm đường phên thủ công như nhà anh Tàng.
Nhưng từ năm 1990 trở về đây, cách làm này bắt đầu giảm dần, đến nay đã
trở thành “của hiếm”.
Ông Chiến kể, cả vùng này trước đây bạt
ngàn mía
. Nhiều nhà làm đường thủ công không chỉ để gia đình dùng mà còn
để bán. Có nhà làm nhiều, ép mía cả tháng mới xong…
Giống mía
ép thủ công là mía lau (thân nó giống thân cây lau). Nó có đặc điểm thân
cứng, dai, dễ ép. So với nhiều loại mía thân to, nhiều nước hiện nay
thì mía lau ngọt hơn. Tuy ít nước nhưng khi nấu lên, cô lại tỷ lệ đường
nhiều hơn và để được lâu hơn.
Ông Lò Văn Chiến cho rằng, kỹ thuật
làm đường phên thủ công không khó nhưng quan trọng phải biết "lấy" vừa
tầm. Nếu "lấy" quá non, đường không để được lâu. Nếu "lấy" quá già,
đường sẽ nhẹ, bán sẽ bị thiệt.
Thời điểm từ mật thành đường, nếu
để dính vào tay thì lột da ra ngay
... Người dân vùng cao làm đường phên
thủ công chỉ có nước mía ninh lên mà thành. Đến nay có nơi người ta làm
đường phên bằng máy để bán, họ cho ít vôi vào để tẩy, đường nhìn đẹp
,
vàng óng nhưng khi ăn thì hơi chát.
Ông Lò Văn Chiến bật mí
, ông
cũng đang nghiên cứu về cách làm đường phên thủ công của người dân vùng
cao, để lưu truyền lại cho thế hệ sau biết.
Theo baotintuc.vn