Nép bên con sông Hồng có một mảnh đất tựa đàn tranh, mang tên Tranh
Khúc. Ngôi làng này thuộc xã Duyên Hà, huyện Thanh Trì – Hà Nội, dường
như được đón Tết sớm hơn cả, bởi có nghề làm bánh chưng truyền thống.
Năm 2011, Tranh Khúc đã được công nhận là làng nghề với sản phẩm truyền
thống là bánh chưng và bánh giầy. Tuy nhiên, hiện nay, với sự đa dạng
của sản phẩm thực phẩm nhập ngoại, cũng như việc giới trẻ ngại nối nghề,
nghề làm bánh chưng nơi đây có nguy cơ đi vào quên lãng.
Đã 1 giờ chiều, tại cơ sở Trang Thắng - một trong
những nhà làm bánh chưng lớn nhất ở Tranh Khúc, mọi người vẫn miệt mài
làm việc. Người thoăn thoắt gói bánh, người hối hả rửa lá, người tỉ mỉ
thái thịt, cân đỗ để làm nhân… Dường như ai cũng không để ý giờ ăn trưa
đã qua lâu rồi. Ông Nguyễn Duy Thắng - 51 tuổi, chủ cơ sở sản xuất đã có
hơn 30 năm làm bánh - vừa gói bánh, vừa chia sẻ thân tình: “Ngày nào
cũng như ngày nào, chúng tôi đều tất bật từ 3-4 giờ sáng đến đêm khuya,
thậm chí sang 1-2 giờ sáng hôm sau mới đủ hàng. Luôn tay luôn chân là
thế mà có những đợt còn không có bánh chưng ăn Tết, gia đình phải đi vay
của hàng xóm để dồn hết đưa cho khách. Vào tháng Chạp, khi mùa làm bánh
chưng Tết bắt đầu, mỗi ngày nhà tôi gói khoảng vài trăm cái, sau tăng
dần số lượng lên hàng nghìn cái vào những ngày giáp Tết”.
Nghề rửa lá dong thuê giúp nhiều phụ nữ làng Tranh Khúc có thêm thu nhập vào dịp Tết.
Làm
một chiếc bánh chưng không hề quá công phu, nhưng cũng không dễ mà tạo
nên hương vị đặc trưng chỉ Tranh Khúc mới có và đã gìn giữ suốt hơn 100
năm nay. Theo cụ Trần Thị Thịnh - 78 tuổi, nghệ nhân làm bánh nổi tiếng
trong làng - thì bí quyết chính là sự cẩn thận, tỉ mỉ của người làm
bánh. Để ngon từ chiếc lá ngon đi, bánh được gói chủ yếu bằng lá dong
rừng có màu xanh sẫm, khi luộc bánh ngả màu xanh rất đẹp. Gạo làm bánh
là nếp cái hoa vàng vùng Hải Hậu (Nam Định). Đậu xanh cũng lấy ở những
vùng trồng đậu nổi tiếng đất Bắc. Thịt lợn là thịt sấn vai, không được
mỡ quá và phải qua kiểm dịch. Cụ Thịnh vừa thoăn thoắt thái thịt để đứa
cháu ngoại ngồi cạnh nhồi vào những nắm nhân đỗ đã vo tròn, vừa giảng
giải về cách thức làm bánh và cái tâm của người làm truyền vào. Cứ theo
tỉ lệ 120 gram thịt cùng với 130 gram đậu, chiếc bánh của người Tranh
Khúc đều chằn chặn như nhau, bánh khi chín thơm và đậm đà, hòa quyện bởi
các thành phần đã được chuẩn bị đâu vào đấy.
Cũng
chính vì sự tỉ mỉ khi làm từng chiếc bánh, mà bánh chưng làng Tranh
Khúc đã trở thành sự lựa chọn hàng đầu của người dân Thủ đô mỗi dịp Tết
đến xuân về. Người làng Tranh Khúc gói bánh không cần khuôn, mà bánh vẫn
vuông vức. Bánh sau khi gói xong được luộc bằng nồi điện hoặc nồi hơi,
luộc đúng 8 tiếng đồng hồ cho dền rồi mới vớt. Ông Thắng cho biết, bánh
do xưởng nhà làm không chỉ đi khắp Thủ đô và các tỉnh lân cận, mà còn
xuất sang cả nước ngoài, bảo quản bằng cách ép chân không. “Mẻ bánh đang
luộc này vào ngày mai sẽ lên máy bay sang Cộng hòa Czech cho bà con
kiều bào đón Tết đấy!” – ông Thắng cho hay.
Vào
dịp Tết, số lượng đơn đặt hàng cao gấp chục lần so với ngày thường, nên
một công việc mới với thu nhập rất khá đã ra đời ở làng Tranh Khúc: Nghề
rửa lá dong thuê và gói bánh chưng thuê. Chị Trần Thị Hải Yến - người
rửa lá dong thuê ở nhà ông Thắng - cho biết, từ đầu tháng Chạp, nhà nào
cũng làm bánh chưng và có nhu cầu thuê thêm nhân công. “Trong năm, tôi
đi làm công nhân. Đến đầu tháng Chạp về làng rửa lá thuê, kiếm được rất
khá mà lại nhàn. Mỗi ngày tôi rửa khoảng 10.000 chiếc lá, thế là được
200.000 đồng” - chị Yến chia sẻ. Ngoài ra, vào “tháng củ mật”, các hộ
làm bánh chưng Tranh Khúc cũng phải thuê người gói bánh. “Người rửa lá
thì có thể thuê ở làng khác, nơi khác được, nhưng người gói bánh nhất
định phải là người làng Tranh Khúc” – ông Thắng khẳng định. Thông
thường, người gói bánh được thuê với giá 500.000-600.000 đồng/ngày,
tương đương với gói 300-400 chiếc bánh. Cao điểm thì việc thái thịt, làm
nhân, luộc bánh cũng phải thuê người làm, với mức thù lao tùy theo tay
nghề của thợ. Vì vậy, vào dịp Tết, tại làng Tranh Khúc, không chỉ các
gia đình làm bánh chưng mới có thu nhập cao, mà ngay cả những người lao
động thuê cũng có thể kiếm được cả chục triệu đồng.
Hệ thống nồi hơi và nồi điện được đầu tư để luộc bánh chưng cho năng suất cao.
Rõ
ràng, bánh chưng đã đưa đời sống người dân làng Tranh Khúc ngày một
khấm khá. Tuy nhiên, lời giải cho bài toán giữ gìn và bảo tồn nghề làm
bánh chưng truyền thống vẫn đang còn bỏ ngỏ. Bởi dù là nghề từ lâu đời,
nhưng sự vất cả, cực nhọc và lợi nhuận không nhiều của việc làm bánh
khiến những hộ gia đình làm bánh cũng ngại ngần khi cho con em nối
nghiệp. Thêm nữa, giới trẻ ngày nay cũng không có đủ đam mê để nối nghề
của cha ông. Hầu hết những người làm bánh trong làng đều đã có tuổi.
“Đến khi con cái thành đạt, chúng tôi cũng thôi không làm bánh nữa” -
ông Thắng tâm sự.
Một vấn đề làm cản trở sự phát
triển của bánh chưng Tranh Khúc là việc đầu tư, hỗ trợ vẫn là quá sức
với chính quyền địa phương. Hầu như nhà nào cũng làm bánh chưng, nhưng
để sắm được hệ thống nồi điện, nồi hơi luộc bánh cho năng suất cao
(100-300 bánh/nồi) như nhà ông Thắng, thì rất hiếm. Nhiều gia đình vẫn
nấu bánh bằng củi, bởi kinh phí lắp đặt cho một hệ thống 3 nồi hơi đã
lên tới 200 triệu đồng. Đối với những hộ sản xuất nhỏ, có thể đi vay vốn
ngân hàng, nhưng với nguồn khách hàng hạn hẹp, lượng bánh làm ra không
nhiều, lợi nhuận vẫn là con số mịt mờ thì không biết khi nào mới trả nợ
được. Có gia đình chán nản, chuyển sang làm công nhân, tha hương nơi xứ
người, bởi ở làng Tranh Khúc chỉ có nghề làm bánh chưng, đâu còn nghề
nông nào khác nữa!
Sản xuất bánh chưng chỉ thực
sự đắt hàng và mang lại thu nhập khả quan vào dịp Tết. Nhưng những năm
gần đây, hàng hóa ngày Tết ngày càng phong phú nên nhiều gia đình chỉ
mua bánh chưng để cúng, hoặc làm đầy đủ mâm cỗ, chứ chưa hẳn để ăn, cộng
thêm vấn đề vệ sinh an toàn thực phẩm ngày càng có nhiều bất cập khiến
người tiêu dùng e ngại nên số lượng bánh làm ra đã có xu hướng giảm. Sở
dĩ những hộ sản xuất bánh lớn như gia đình ông Thắng có lượng khách ổn
định là vì họ hầu như chỉ giao bánh cho những mối hàng đã duy trì từ
xưa. Như vậy, đây vừa là thế mạnh, lại vừa đặt ra thách thức phổ biến
rộng rãi thương hiệu.
Năm 2011, làng Tranh Khúc
đã được công nhận là làng nghề với sản phẩm truyền thống là bánh chưng
và bánh giầy, thế nhưng điều này cũng chỉ như là một sự khích lệ nhỏ với
người dân. Mong rằng, chính quyền và nhân dân làng Tranh Khúc sẽ sớm có
những biện pháp áp dụng khoa học công nghệ để cải tiến cách làm, nâng
cao năng suất, hỗ trợ các hộ sản xuất nhỏ được vay vốn ưu đãi và có thêm
nhiều khách hàng, đẩy mạnh thương hiệu để làng bánh chưng Tranh Khúc
luôn là nơi giữ gìn nét văn hóa dân tộc, được bạn bè thế giới biết đến,
chứ không phải chỉ dừng chân “vang bóng một thời”!
Theo laodongthudo.vn