Thổi hồn cho gỗ
Con ngõ nhỏ ngoằn ngoèo nằm
trên phố Hào Nam, Hà Nội đưa chúng tôi tìm đến nhà riêng của nghệ nhân
Phùng Tân Tuyên, người đã dành trọn cả đời để làm nên những cây đàn
truyền thống. Trong không gian gần 30 m2 của mặt trước tầng một là hàng
trăm những nhạc cụ dân tộc được xếp treo ngay ngắn trên tường và trong
các tủ kính. Ðủ các thể loại từ đàn tranh đến nguyệt, bầu, nhị, hồ,
líu... khiến hiếm ai có thể tin tất cả đều được tạo nên từ đôi bàn tay
tài hoa của người nghệ nhân đã bước qua tuổi "thất thập cổ lai hy". Sinh
ra trong một gia đình có truyền thống làm đàn dân tộc ở Ðào Xá, Ðông
Lỗ, Ứng Hòa, Hà Nội, miền quê còn giữ được nghề làm đàn cổ truyền, tình
yêu dành cho những nhạc cụ dân tộc của nghệ nhân Phùng Tân Tuyên từ ngày
ông còn bé. Ông yêu và gắn bó với những sáo, thập lục, tì bà... đến
nỗi, món quà quen thuộc dành cho những người bạn thân thiết nhất thuở
thiếu thời đều là những cây đàn dân tộc do chính ông miệt mài sáng tạo.
Năm 20 tuổi, mang theo nhiệt huyết với cây đàn, chàng thanh niên tên
Tuyên quyết định "đầu quân" cho Xí nghiệp nhạc cụ Việt Nam. Với tay nghề
sẵn có, ông nhanh chóng được bầu làm tổ trưởng sản xuất, rồi trưởng
phòng kỹ thuật, phó giám đốc kỹ thuật với nhiều năm liền được phong danh
hiệu Chiến sĩ Thi đua ngành văn hóa. Những năm tháng được cơ quan tín
nhiệm phân công đi khảo sát tình hình sản xuất nhạc cụ và thực tập ở các
nước Trung Quốc, Nga, Lào đã cho ông thêm nhiều trải nghiệm để học hỏi
và ứng dụng những kỹ thuật mới vào việc sản xuất nhạc cụ truyền thống
Việt Nam. Ðam mê được làm ra những nhạc cụ dân tộc lúc nào cũng bùng
cháy mãnh liệt, nên ngay cả sau khi về hưu, nghệ nhân Phùng Tân Tuyên
cũng không dừng lại. Năm 1990, ông quyết định thành lập Cơ sở sản xuất
nhạc cụ dân tộc Phùng Tân Tuyên tại nhà mình, để được ăn cùng đàn, ngủ
cùng đàn, và cũng để con cháu, thế hệ sau không quên nghề truyền thống
của tiên tổ.
Theo người nghệ nhân già, chúng tôi đi tham quan,
chứng kiến tận mắt những công đoạn làm đàn của gia đình ông. Từ tầng hai
đến tầng sáu của ngôi nhà la liệt những phiến gỗ các loại, có cả những
phiến gỗ còn thô và cả những phiến được mài giũa công phu thành mặt đàn,
đáy đàn. Người nghệ nhân kỳ công thiết kế riêng thành những không gian
chuyên để trữ gỗ, chuyên để phơi đàn và chuyên để làm bóng. Những người
yêu đàn, chơi đàn, đam mê nghiên cứu về nhạc cụ dân tộc Việt Nam khắp
trong và ngoài nước hầu như không ai là không biết đến nghệ nhân Phùng
Tân Tuyên, bởi ông vốn nổi tiếng là người biết "nghe tiếng gỗ". Chỉ cần
nhìn lướt qua, đôi mắt tinh anh của người nghệ nhân cũng đã cảm nhận đâu
là gỗ tốt để làm đàn, loại gỗ nào hợp với đàn gì và có thể phát ra âm
thanh thế nào. Ông nói, một chiếc đàn dù bóng bẩy bắt mắt đến mấy mà
không thể làm vang ngân những âm thanh đẹp thì không giá trị. Cây đàn
phải tạo được âm thanh ngân vang, chở đi cái hồn cái cốt, những nét đẹp
văn hóa của một dân tộc thì càng phải có âm thanh chân thực, sống động.
Với ông, yếu tố có tính chất quyết định nhất tới chất lượng của tiếng
đàn nằm ở chất liệu gỗ. Gỗ phải được để khô tự nhiên mà không qua phơi
sấy, không bị cong vênh, không bị mối mọt và chịu được những khắc nghiệt
của thời gian, thời tiết mới tạo được những thanh âm tinh tế nhất.
Chẳng hạn, mặt đàn thập lục phải được làm từ gỗ cây ngô đồng, chung
quanh phải làm bằng gỗ trắc và tuân thủ nghiêm ngặt quy luật dày - mỏng
của gỗ mới tạo được độ cộng hưởng chuẩn xác của hộp đàn. Trong số những
loại nhạc cụ dân tộc do nghệ nhân Phùng Tân Tuyên làm ra, người yêu đàn
ấn tượng nhất với những cây đàn tranh của ông. Bởi nếu đàn tranh xưa chỉ
có 16 dây cho nên âm lượng nhỏ, ngựa đàn bé dễ bị chạy làm méo âm thanh
thì qua sáng tạo và bàn tay điêu luyện của người nghệ nhân, cây đàn
tranh đã được cải tiến thành nhiều loại với 17 dây, 19 dây, 21 dây hoặc
23 dây tùy theo yêu cầu của từng bộ nhạc cụ, ngựa đàn cũng được chế tạo
lớn hơn để tạo ra những âm thanh vang hơn, đẹp hơn. Những cây đàn dân
tộc của nghệ nhân Phùng Tân Tuyên đã đi theo những nghệ sĩ trong nước
tham dự nhiều cuộc thi âm nhạc quốc gia, quốc tế, theo những người yêu
đàn thế giới tìm đến nhiều miền đất lạ trên toàn cầu. Năm 2002, trong
Hội nghị Văn hóa Âu - Á, nhạc cụ dân tộc do chính tay nghệ nhân Phùng
Tân Tuyên sản xuất đã vinh dự được nguyên Thủ tướng Phan Văn Khải dùng
làm quà tặng những chính khách tham dự. Tình yêu với tiếng đàn dân tộc
nơi người nghệ nhân già ngấm dần từ đời cha sang đời con, để rồi cả bốn
người con trai của ông đều đi theo nghiệp làm đàn. Ðứng trước vòng xoáy
của nền kinh tế thị trường, nghề làm đàn dân tộc bỗng trở thành "nghề
rỗng ruột" với muôn vàn khó khăn, nhưng người nghệ nhân già chưa bao giờ
thôi hy vọng con cái và thế hệ mai sau sẽ vẫn có đủ đam mê và nhiệt
huyết để làm sống mãi nghề làm đàn truyền thống.
Lưu giữ và chắp cánh những tiếng đàn dân tộc
Người
cả đời mải miết với công tác nghiên cứu khoa học về nhạc cụ truyền
thống để sau khi nhắm mắt xuôi tay, những mong có thể để lại cho đời cả
"gia tài" vô giá về âm thanh dân tộc, đó là NSƯT Bá Phổ - người được
mệnh danh là "ông vua đàn nguyệt", cũng là một trong những người tiên
phong nghiên cứu bài bản về nhạc cụ dân tộc tại Việt Nam. Ðến thăm Bá
Phổ Nhạc đường do chính nghệ sĩ Bá Phổ sáng lập, chúng tôi như bị choáng
ngợp bởi sự xuất hiện của hơn 200 loại nhạc cụ khác nhau của các dân
tộc Việt, trong đó có tới 108 loại được làm bằng tre nứa. Có những loại
đàn quen thuộc như: đàn đáy, nguyệt, tứ, nhị, tơ-rưng, cồng chiêng...,
và có cả những loại đàn chưa mấy người được nghe tên như: đàn cò ke,
lứu, tàn máng, Kní, Gong tre, Klong-pút... Trên căn gác hai rộng chừng
30 m2, bên cạnh các nhạc cụ dân tộc, nghệ sĩ Bá Phổ còn dành một không
gian nhỏ để biểu diễn tại chỗ. Tới đây, không chỉ được chiêm ngưỡng gần
như đầy đủ các loại đàn dân tộc, được cầm thử, chơi thử mà còn được
thưởng thức tài nghệ biểu diễn của chính vị chủ nhân am hiểu từ cách làm
đến cách chơi từng loại. Bởi thế, hằng năm, Bá Phổ Nhạc đường đã đón
tiếp không ít những đoàn khách tham quan, trong đó có cả những giáo sư,
tiến sĩ, những nhà nghiên cứu nhạc cụ dân tộc trong, ngoài nước.
Ðối
với nghệ sĩ Bá Phổ, chỉ có nghiên cứu về nhạc cụ một cách khoa học,
triệt để mới đủ sức thấu hiểu sâu sắc từng tiếng đàn dân tộc. Xuất thân
là nghệ sĩ của Nhà hát Ca múa nhạc Việt Nam, ông có nhiều điều kiện được
đi công tác và biểu diễn khắp mọi miền Tổ quốc. Bằng sự am hiểu và dày
công nghiên cứu của mình, nghệ sĩ Bá Phổ đã có nhiều đóng góp cho việc
cải tiến, làm mới những nhạc cụ dân tộc, trong đó đáng kể nhất phải nói
tới đàn tơ-rưng. Ít ai biết rằng, hầu hết các cây đàn tơ-rưng được sản
xuất và trình diễn phổ biến hiện nay là công sức sáng tạo của nghệ sĩ Bá
Phổ. Nếu cây đàn gốc của Tây Nguyên chỉ là đàn ngũ cung chơi được những
giai điệu đơn giản với năm ống nứa được sắp xếp theo thứ tự âm cao nhất
dưới cùng, âm thấp nhất trên cùng; thì nghệ sĩ Bá Phổ đã biến tấu thành
loại nhạc cụ có ba hàng với 15 ống nứa, chơi được cả 12 cung bậc mang
âm sắc thanh trầm khác nhau, chuyển tải được tất cả các giai điệu dù là
phức tạp. Không những thế, ông còn thay đổi lại cách sắp xếp ống nứa sao
cho thanh cao nhất được đặt trên cùng, thanh thấp nhất dưới cùng để
người diễn tấu tiện "phiêu" theo cung bậc cảm xúc.
Sự nghiêm túc
trong nghiên cứu của ông không chỉ thể hiện ở công sưu tập gần như đầy
đủ tất cả các loại nhạc cụ truyền thống của 54 dân tộc, mà còn thể hiện ở
sự am hiểu sâu sắc từ cách chế tạo đến cách chơi từng loại nhạc cụ. Ông
đã miệt mài cụ thể hóa sự am hiểu đó thành những tập tài liệu khoa học
kỳ công viết về hơn 200 loại nhạc cụ khác nhau, từ bộ đàn cung kéo tới
bộ hơi, bộ gõ, bộ dây, tự thân van...; trong đó nêu rõ về cả nguyên liệu
làm đàn, cấu tạo đàn, tần số dao động âm thanh, chỉ ra tỉ mỉ đâu là
nguồn sinh âm, nguồn tạo âm, nguồn phát âm, cộng hưởng, thậm chí chỉ ra
cả động tác, tư thế chơi từng loại nhạc cụ thế nào cho chuẩn. Bằng việc
tự học, nghệ sĩ Bá Phổ đã sở hữu một kho tàng tri thức về nhạc cụ dân
tộc lớn. Năm 2009, Học viện Nghệ thuật Quảng Tây, Trung Quốc đã phong
ông là Giáo sư danh dự, thường xuyên mời ông sang thực hiện những đợt
dạy nhạc và cử giáo viên, sinh viên sang Việt Nam nghe ông thỉnh giảng.
Trong
guồng quay của đời sống bộn bề, khi mà nghệ thuật âm nhạc cũng bị
thương mại hóa trầm trọng và nguy cơ mai một nền cổ nhạc, thật đáng quý
khi vẫn có những người như nghệ nhân Phùng Tân Tuyên hay nghệ sĩ Bá Phổ,
những người đã bất chấp bao khó khăn thời cuộc để gìn giữ kỳ được những
âm điệu đàn dân tộc.
Nghệ nhân Phùng Tân Tuyên nói về cách chọn gỗ khi làm đàn tranh.
Theo: Nhân Dân