Nơi lưu giữ giá trị lịch sử, kiến trúc nổi bật
Người
dân thị xã Sơn Tây nói chung, người dân xã Ðường Lâm nói riêng rất tự
hào vì trên quê hương mình lại có làng cổ đẹp và nhiều di tích quý báu
như Ðường Lâm. Làng có tất cả 50 di tích văn hóa, lịch sử, kiến trúc.
Trong đó, có bảy di tích cấp quốc gia; hai di tích, mười ngôi nhà cổ
được xếp hạng cấp thành phố.
Là quê hương của Bố Cái Ðại Vương
Phùng Hưng và Vua Ngô Quyền, Ðường Lâm giữ được nhiều di tích gắn với
hai danh nhân này như: Ðền Phùng Hưng; khu rừng trước đây Phùng Hưng
từng đánh chết hổ; lăng, đền Ngô Quyền; khúc sông Ngô Quyền từng cho
quân tập trận trước khi tiến hành trận quyết chiến trên sông Bạch Ðằng,
rặng duối hơn 1000 tuổi - nơi Ngô Quyền cho buộc đàn voi, ngựa chiến khi
xưa, đã được Hội Bảo vệ thiên nhiên và môi trường công nhận là "Cây di
sản Việt Nam"...
Ngoài các di tích lịch sử, Ðường Lâm có nhiều công trình cổ, kiến trúc đẹp, trong đó nổi bật nhất là đình Mông Phụ.
Ngôi
đình được xây vào thế kỷ 17 dưới thời Lê Trung Hưng, thờ Tản Viên Sơn
Thánh. Ðình là đại diện tiêu biểu cho kiến trúc "chùa Bắc, đình Ðoài"
như dân gian ca ngợi. Tòa đại đình được dựng theo kiểu "năm gian hai
chái", với sáu hàng chân cột lớn. Ngoài gian chính được xây dựng thấp
kiểu lòng máng, các gian khác đều được lát sàn bằng ván gỗ, cao hơn mặt
đất chừng nửa mét, tạo ra vẻ bề thế, vững chãi cho ngôi đình. Hệ thống
cột, kèo, con sơn... được chạm khắc tinh vi, phong phú, chủ yếu là các
họa tiết rồng, lân, cá chép, chim, hoa lá...
Ngoài đình Mông Phụ,
di tích chùa Mía nằm trên thôn Ðông Sàng có kiến trúc đẹp. Chùa được
xây dựng từ xa xưa. Sang thế kỷ 17, chùa được tôn tạo lớn và dáng vẻ đó
cơ bản được giữ đến hôm nay. Chùa Mía hiện lưu giữ 287 pho tượng, gồm
sáu tượng đồng, 107 tượng mộc và 174 tượng đất. Ðây là ngôi chùa đang
giữ kỷ lục về số pho tượng cổ nhiều nhất Việt Nam.
Làng Ðường Lâm
hiện lưu giữ được gần 1.000 ngôi nhà cổ, nhà truyền thống, chủ yếu nằm ở
các thôn: Mông Phụ, Ðông Sàng, Cam Thịnh, Ðoài Giáp. Trong số những
ngôi nhà cổ, ngôi nhà của chị Dương Thị Lan có kiến trúc nổi bật. Ngôi
nhà nằm giữa một không gian xanh, với hàng cây cau, cây hồng xiêm, những
cây ngâu, cây mộc thơm ngát... Nền nhà, sân được lát gạch Bát Tràng cổ.
Ngôi nhà năm gian, kích thước mỗi gian lên tới gần ba mét. Gian chính
giữa dành để thờ cúng. Ngôi nhà này của dòng họ Ðỗ. Người đỗ đạt nhất
trong dòng họ là cụ Ðỗ Doãn Chính, người từng làm đến chức Ðốc học Sơn
Tây những năm cuối thế kỷ 19. Ngôi nhà có niên đại khoảng 370 năm, giữ
được nhiều cổ vật quý. Ðộc đáo nhất là bộ gậy "giáo pháp" của cụ Ðỗ Doãn
Chính được làm bằng gỗ quý và cây trúc đùi gà. Thời gian đã khiến cả
hai chiếc gậy lên nước sáng bóng. Nó được dùng để cụ quất những học trò
hư. Chị Dương Thị Lan là cháu dâu đời thứ sáu của cụ Ðốc học, cũng là
người tâm huyết giữ gìn những giá trị văn hóa, lịch sử cha ông để lại...
Ở Ðường Lâm, gần như bất cứ con ngõ nào, bất cứ ngôi nhà nào
cũng có thể nghe những câu chuyện về các danh nhân, về phong tục, tập
quán khi xưa như ngôi nhà chị Dương Thị Lan. Làng còn lưu giữ được 37
ngôi nhà có niên đại từ 200 đến 400 năm, 74 ngôi nhà cổ có tuổi đời hơn
một thế kỷ. Ðường Lâm vừa có nét chung của làng quê Bắc Bộ, các ngôi nhà
đều có mái ngói, cột kèo bằng gỗ, vừa có nét riêng của vùng bán sơn địa
với tường nhà bằng gạch đá ong. Bởi thế, Ðường Lâm còn được mệnh danh
là "làng cổ đá ong".
Giải quyết bài toán bảo tồn và phát triển ra sao?
Năm
2005, Ðường Lâm vinh dự trở thành làng cổ đầu tiên của Việt Nam được
công nhận là Di tích kiến trúc - nghệ thuật cấp quốc gia. Sau khi đón
nhận danh hiệu này, thị xã Sơn Tây đã thành lập Ban Quản lý làng cổ
Ðường Lâm để thực hiện công tác quản lý, phối hợp các cơ quan nghiên
cứu, tu bổ các di tích, nhà cổ. Năm 2007, thị xã ban hành quy chế về
việc xây nhà ở trong khu vực cần bảo tồn. Những năm gần đây, công tác
quản lý trật tự xây dựng trong khu vực làng cổ dần đi vào nền nếp. Năm
2012 vừa qua, không có hộ gia đình nào trong khu vực này vi phạm các quy
định về xây dựng.
Mặc dù vậy, cũng như nhiều địa phương khác,
làng cổ Ðường Lâm đang chịu sức ép rất lớn của quá trình đô thị hóa,
cũng như những sức ép từ việc gia tăng dân số. Phó Ban Quản lý Di tích
làng cổ Ðường Lâm Nguyễn Trọng An cho biết: "Khu vực làng cổ Ðường Lâm
có 1.500 hộ dân, hơn 6.000 nhân khẩu. Gia đình nào cũng vậy, khi con cái
đến tuổi lập gia đình, đều có nhu cầu tách hộ, xây dựng nhà cửa cho con
ra ở riêng. Ðất làng cổ ngày một chật, cho nên không ít người dân muốn
xây nhà cao tầng để có thêm chỗ sinh hoạt". Thời gian qua, các ngành
chức năng đã tuyên truyền, giáo dục nhân dân về giá trị của nhà cổ, qua
đó, nâng cao ý thức của nhân dân. Thị xã đang nghiên cứu đề án giãn dân
để đáp ứng nhu cầu cải thiện chỗ ở của người dân. Dự kiến, sẽ dành một
khu giãn dân để những người dân có nhu cầu có thể xây nhà, mà không phải
phá bỏ nhà truyền thống. Thị xã cũng đang kết hợp với Trường đại học
Xây dựng, Trường đại học Kiến trúc... thiết kế mẫu nhà mới, vừa bảo đảm
cuộc sống hiện đại, vừa có nét hài hòa với không gian làng cổ để hướng
dẫn người dân xây dựng khi có nhu cầu. "Công tác bảo tồn các di sản ở
làng cổ Ðường Lâm gặp nhiều khó khăn. Nhiều nhà cổ xuống cấp mà tu sửa
nhà gỗ rất tốn kém. Chính quyền thị xã, dù đã rất cố gắng, nhưng không
thể lo đủ kinh phí giúp các hộ dân sửa chữa, tu tạo nhà cổ. Vấn đề tạo
đất giãn dân cũng vậy, chúng tôi rất cần sự hỗ trợ của các cấp, các
ngành của thành phố và trung ương, bởi nếu không giải quyết hài hòa bài
toán giữa bảo tồn và phát triển, thì thật khó giữ những giá trị to lớn
của làng cổ" - đồng chí Nguyễn Trọng An nhấn mạnh.
Theo các nhà
khoa học, căn cứ vào các tiêu chí của Luật Di sản văn hóa, làng cổ Ðường
Lâm bảo đảm tiêu chí về công trình kiến trúc, nghệ thuật, quần thể kiến
trúc, tổng thể kiến trúc đô thị và địa điểm cư trú có giá trị đặc biệt
đánh dấu các giai đoạn phát triển kiến trúc, nghệ thuật Việt Nam (khoản
b, điều 29, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Di sản văn hóa)
để được công nhận là Di tích đặc biệt quốc gia. Ngày 12-2-2012, Ban
Thường vụ Thị ủy Sơn Tây đã ra nghị quyết về tăng cường lãnh đạo, chỉ
đạo công tác quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di tích Làng cổ Ðường
Lâm giai đoạn 2012-2020. Bên cạnh các định hướng bảo tồn, khai thác,
phát huy giá trị làng cổ Ðường Lâm, nghị quyết đề ra mục tiêu đó là phấn
đấu đưa làng cổ Ðường Lâm được xếp hạng Di tích đặc biệt cấp quốc gia
trong năm nay. Theo lãnh đạo thị xã Sơn Tây, việc phấn đấu trở thành Di
tích quốc gia đặc biệt có ý nghĩa hết sức quan trọng đối với Ðường Lâm,
bởi danh hiệu này vừa khẳng định giá trị của làng cổ, vừa góp phần nâng
cao ý thức của người dân, qua đó, nâng cao hiệu quả bảo tồn, phát huy
giá trị làng cổ.
Theo: Nhân Dân