Nhà
nước Chămpa cổ đại hình thành từ đầu Công nguyên và phát triển rực rỡ
nhất vào khoảng thế kỉ X - XV. Và Bình Định được biết đến như một địa
danh giữ vai trò trung tâm của nhà nước Chămpa cổ đại với một nền văn
hóa phát triển rực rỡ.
Dấu
tích văn hóa Chămpa thời kì này còn lưu giữ đến ngày nay, điển hình là
quần thể 14 tháp Chăm cổ xưa. Giữa nắng gió miền Trung, những ngôi tháp
Chăm nghìn năm tuổi đầy huyền bí vẫn sừng sững in bóng trên nền trời
xanh biếc.
Trong Ấn Độ giáo, tháp Chăm là một dạng kiến trúc tiêu biểu của Bà La
Môn giáo với đỉnh nhọn, biểu tượng của ngọn núi Mêru thần thoại, nơi
ngự của các vị thần. Quá trình trị vì đất nước, các triều đại Chămpa cổ
đã cho xây dựng nhiều đền đài, đến nay còn tồn tại một số dạng kiến trúc
đền đài là các tháp Chăm. Điển hình như các tháp Chăm ở Bình Định được
xây dựng từ thế kỉ thứ XI đến thế kỉ thứ XV. Đây là một dạng kiến trúc
tôn giáo mang bản sắc rất riêng của dân tộc Chămpa, đồng thời chịu ảnh
hưởng của nghệ thuật kiến trúc Ấn Độ giáo.
Theo các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước, về kiến trúc, tháp Chăm
Bình Định được thiết kế hoành tráng, có quy mô lớn nhất Đông Nam Á, được
xây dựng tập trung chủ yếu ở thành phố Quy Nhơn và 3 huyện Tuy Phước,
An Nhơn, Tây Sơn trong khu vực thành Đồ Bàn, kinh đô cuối cùng của vương
quốc Chămpa cổ đại.
Tháp Bình Lâm ở thôn Bình Lâm, xã Phước Hoà, huyện Tuy Phước, tỉnh Bình Định hiện là ngôi tháp Chăm duy nhất nằm giữa khu dân cư
|
Tháp Phú Lốc (có niên đại từ thế kỉ XII) tọa lạc trên đỉnh một ngọn đồi thuộc huyện An Nhơn
|
Các ngôi tháp Chăm truyền thống có hình vuông, nhiều tầng, gồm hai
phần chính: khối thân vuông và phần đỉnh hình tháp mặt cong. Các góc
tháp có tượng chim thần Garuda hai tay đưa cao nâng đỡ mái tháp... Phong
cách kiến trúc tôn giáo của người Chăm thời kì này thể hiện tính hoành
tráng nhưng trang trí không cầu kì mà đi vào mảng khối, vòm cửa thu vào
và vút cao thành hình mũi giáo, tạo ấn tượng mạnh...
Tháp Chăm Bình Định có phong cách dung hòa giữa nghệ thuật kiến trúc
Chămpa và Khmer, nên khiến chúng có sự khác biệt so với những quần thể
tháp Chăm có trước và sau đó.Tọa lạc trong khung cảnh thơ mộng tại trung
tâm thành phố Quy Nhơn, cụm tháp Đôi (tháp Hưng Thạnh) được xây vào thế
kỉ XII gồm tháp Bắc cao khoảng 16m và tháp Nam thấp hơn một chút, đứng
song đôi đúng như tên gọi của chúng. Tháp có cấu trúc độc đáo bậc nhất
của kiến trúc Chămpa cổ với kĩ thuật mài giũa, lắp ghép các tảng đá
chồng khít lên nhau vững chãi, nóc tháp có nhiều bức phù điêu chạm khắc
hình chim thần, thú thần theo tín ngưỡng của người Chăm.
Tháp Đôi thuộc loại độc đáo nhất của kiến trúc Chămpa, có niên đại
nửa đầu thế kỉ XII, nay thuộc phường Đống Đa, thành phố Quy Nhơn
|
Theo hướng Bắc, cách Quy Nhơn khoảng 10 km, ở thôn Đại Lộc, xã Phước
Nghĩa, huyện Tuy Phước có khu tháp Bánh Ít (còn gọi là Tháp Bạc) được
xây dựng vào khoảng giai đoạn thế kỉ XI – XII. Cụm tháp Bánh Ít gồm 4
tháp, các tháp cao khoảng 20m, xây trên ngọn đồi cao nằm ngay bên đường
quốc lộ, giữa khung cảnh làng quê thanh bình quanh năm tràn ngập nắng và
gió.
Về hướng Đông chừng 15 km, tháp Bình Lâm toạ lạc tại xóm Long Mai, xã
Phước Hoà, huyện Tuy Phước. Toàn bộ cấu trúc tháp cao độ 20m và được
chia thành 3 tầng. Đây là một trong những tháp được xây dựng sớm nhất
tại Bình Định, tức vào khoảng cuối thế kỉ X đến đầu thế kỉ XI.
Đến địa phận huyện An Nhơn, có tháp Cánh Tiên (hay còn gọi là tháp
Đồng) toạ lạc trên một gò đất tại thôn Nam An, xã Nhơn Hậu. Tháp xây
dựng vào thế kỉ XII, dáng thanh thóat và đặc sắc với trang trí cầu kì.
Từ vai tháp trở lên, 4 phía đều giống như cánh tiên bay lên. Ở thôn Châu
Thành, xã Nhơn Thành có tháp Phú Lốc (còn gọi là Tháp Vàng), được xây
dựng vào thế kỉ XII. Tháp cao 15m, toạ lạc trên đồi cao…
Những đường nét trang trí mang đậm nét kiến trúc Chămpa trên đỉnh tháp Bánh Ít
|
Một ngọn tháp thuộc cụm tháp Bánh Ít có niên đại từ thế kỉ XI gồm bốn tòa tháp
lớn nhỏ khác nhau nằm trên một đỉnh đồi thuộc xã Phước Hiệp, huyện Tuy Phước
|
Những cánh tiên bằng đá trên đỉnh tháp Cánh Tiên
|
Hoành tráng và đồ sộ nhất là khu tháp Dương Long (tháp Ngà). Tháp
được xây dựng trên địa phận 2 thôn: Vân Tường, xã Bình Hoà và An Chánh,
xã Tây Bình, huyện Tây Sơn. Tháp được xây dựng vào khoảng thế kỉ XII-
XIII. Cụm ba tháp này bề thế và đẹp nhất trong số tháp Chăm còn sót lại
trên dải đất miền Trung. Tháp giữa cao 40m, hai tháp hai bên cao 38m.
Thân tháp xây bằng gạch, các góc được ghép từ những tảng đá lớn chạm
khắc tinh xảo. Nửa phần trên của tháp gồm các khối đá lớn xếp chồng lên
nhau. Hình tượng được khắc trên các góc là chim thần Garuda, dơi, đại
bàng... Các bức tường được trang trí hình lá, cảnh múa hát, hình tu sĩ
đầu to đội mũ chỏm cao...
Hiện nay, các tháp Chăm Bình Định đang được bảo tồn, gìn giữ khá tốt,
trừ tháp Hòn Chuông ở Núi Bà, huyện Phú Cát bị sụp đổ nhiều. Việc khai
quật khảo cổ tại các tháp đã góp phần hé mở bức màn bí ẩn của hệ thống
tháp Chăm Bình Định với nhiều phát hiện mới về niên đại, cấu trúc, vật
liệu xây tháp… làm cơ sở vững chắc phục vụ công tác nghiên cứu lập kế
hoạch trùng tu, bảo tồn. Nhiều nghiên cứu đã đưa ra giả thuyết rằng,
phần lớn chất kết dính dùng để xây dựng nên các tòa tháp Chăm ở Bình
Định là một hỗn hợp phức tạp, trong đó có thành phần chính là nhựa của
một loài cây có nhiều ở miền Trung. Loại nhựa cây này có độ kết dính
chặt và bền, không thấm nước. Ngoài ra, việc người xưa chọn các vùng đồi
núi hoặc gò đất cao, nơi có cấu tạo địa chất vững vàng để xây dựng cũng
là yếu tố giúp cho các tòa tháp Chăm có thể đứng vững suốt nghìn năm
qua mà không bị nghiên lún.
Cụm tháp Dương Long đang trong giai đoạn trùng tu
|
Ngày nay, việc trùng tu các ngôi tháp đang được tiến hành một cách
cẩn thận. Những người tham gia công việc trùng tu cho biết, gạch dùng để
trùng tu là loại gạch đặc dụng, có kích cỡ tương đương gạch cổ, được
nung ở nhiệt độ cao, tuyển lựa kĩ càng, sau đó được mài nhẵn 4 mặt. Khi
xây, người ta dùng loại dầu cây bời lời để ghép từng viên gạch một.
Ông Đặng Hữu Thọ, Giám đốc Ban Quản lí Di tích Lịch sử tỉnh Bình Định
cho biết, đến nay hầu hết các tháp Chăm Bình Định đã được khai quật
khảo cổ và tiến hành trùng tu. Các ngành chức năng cũng đã lên dự toán
quy họach, xây dựng khuôn viên xung quanh tháp, cơ sở hạ tầng, tránh phá
vỡ cảnh quan... để đưa vào phục vụ khách du lịch, nhằm đến mục đích bảo
tồn và phát huy những giá trị văn hoá Chămpa.
Trải qua nghìn năm, những ngôi tháp Chăm Bình Định vẫn chứa đựng
những giá trị văn hóa và , , , nghệ thuật to lớn. Chính vì vậy, người ta đang
dự tính sẽ thành lập hồ sơ đệ trình UNESCO công nhận tháp Chăm Bình Định
là Di sản Văn hóa Thế giới.
(Theo BAVN)