Giờ đây, tiếng cồng chiêng không còn cất lên ở buôn làng, các lễ hội
truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số Tây Nguyên mà chỉ thi thoảng
xuất hiện tại các cuộc thi, lễ hội lớn hoặc biểu diễn để ghi hình, được
tài trợ kinh phí
Trong những năm qua, ngành văn
hóa đã có chính sách cho những gia đình, những người gìn giữ chiêng,
chỉnh chiêng; mở nhiều lớp đào tạo, bồi dưỡng cho thế hệ trẻ học các kỹ
thuật đánh, chỉnh chiêng; tổ chức các cuộc liên hoan dân ca, nhạc cụ dân
tộc, hội diễn văn nghệ quần chúng và bước đầu đã mang lại những kết quả
đáng mừng.
Mất dần không gian diễn xướng
Thế hệ trẻ của đồng bào bản địa dù phần lớn không mặn mà với di sản
văn hóa cồng chiêng nhưng cũng có những người đam mê tiếng cồng chiêng,
đang ngày đêm học tập để bảo tồn di sản cha ông để lại. Du khách yêu
tiếng cồng chiêng mỗi khi đến Đắk Lắk thường tìm tới ngôi nhà dài truyền
thống của nghệ nhân Y Thim Byă ở buôn Ea Bông (xã Cư Êbur, TP Buôn Ma
Thuột) không chỉ bởi sự cuốn hút của dàn chiêng, những nhạc cụ dân tộc
bản địa mà còn được đắm mình trong tiếng cồng chiêng của đội nghệ sĩ
nhí.
Tuy nhiên, sau khi được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên
Hiệp Quốc (UNESCO) công nhận không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên
là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, dù các cơ quan
quản lý, các tổ chức trong và ngoài nước đã có những hoạt động nhằm bảo
tồn và phát huy giá trị của di sản nhưng thực tế cồng chiêng Tây Nguyên
đang dần mai một.
Những người biết chỉnh chiêng như thế này ở Tây Nguyên nay còn rất ít
Văn hóa dân gian các dân tộc thiểu số miền núi nói chung và Tây
Nguyên nói riêng đều ra đời từ tín ngưỡng đa thần và phương thức sản
xuất nương rẫy truyền thống. Cụm từ “ăn năm uống tháng” để chỉ những lễ
hội liên miên được tổ chức theo hệ thống nông lịch và vòng đời của người
Tây Nguyên. Trong đó không thể thiếu tiếng cồng chiêng - phương tiện
kết nối giữa con người và thần linh.
Chính sự xuất hiện tập trung đông đủ, lặp đi lặp lại, truyền từ đời
này sang đời khác có sức sống mãnh liệt là những yếu tố quan trọng để
UNESCO công nhận cồng chiêng là Di sản văn hóa phi vật thể của nhân
loại. Bên cạnh đó, không giống như một số di sản phi vật thể khác, cồng
chiêng Tây Nguyên được công nhận là di sản dựa trên 2 yếu tố: sự kết hợp
của không gian và nghệ thuật. Hiện nay, dưới sự tác động của nhiều
nguyên nhân khiến không gian, môi trường diễn xướng cồng chiêng Tây
Nguyên đang biến dạng và mất dần.
Nhà nghiên cứu văn hóa Tây Nguyên, bà Linh Nga Niê Kdăm, cho rằng yếu
tố quan trọng làm nên di sản là tính cộng đồng. Tiếng cồng chiêng chỉ
thực sự đúng nghĩa khi được cất lên trong không gian rừng núi, bến nước,
làng bản, những ngôi nhà dài, nhà sàn truyền thống... với sự tham gia
của cả cộng đồng ở đó chứ không phải gượng gạo tại hội trường.
Hiện nay, những buổi biểu diễn cồng chiêng thường do các đơn vị thuộc
ngành văn hóa bỏ kinh phí tổ chức hoặc có sự tài trợ để quay phim, ghi
hình. Những cuộc liên hoan thường chỉ được thực hiện ở các trung tâm văn
hóa của tỉnh, huyện... với sự tham gia của các đại biểu và những người
tò mò. Còn các chủ nhân đích thực của kho tàng văn hóa độc đáo ấy -
những người đã sản sinh, gìn giữ và vẫn đang rất “đói” sinh hoạt văn hóa
lẫn thông tin - không mấy ai được trực tiếp tham dự.
“Chúng ta không thể khôi phục không gian diễn xướng, biểu diễn cồng
chiêng trong ngôi nhà dài làm bằng bê-tông thì ít nhất cũng phải có tính
cộng đồng trong đó mới tạm chấp nhận được” - bà Linh Nga nói.
Còn theo ông Y Kô Niê, Phó Phòng nghiệp vụ văn hóa của Sở Văn hóa -
Thể thao và Du lịch tỉnh Đắk Lắk, không gian văn hóa cồng chiêng Tây
Nguyên là rừng, nương rẫy, nhà mồ, bến nước, không gian buôn làng và
những ngôi nhà dài, nhà sàn truyền thống. Phần lớn các tộc người thiểu
số Tây Nguyên quan niệm rằng rừng là nơi thần linh trú ngụ, trong khi
hiện nay rừng suy giảm nhanh chóng, mất dần những ngôi nhà dài truyền
thống, những bến nước và những lễ hội truyền thống khiến không gian diễn
xướng mất theo. “Thực tế hiện nay, ngành văn hóa chỉ làm tốt công tác
bảo tồn, lưu giữ cồng chiêng còn việc tái tạo không gian diễn xướng thì
không làm được” - ông Y Kô Niê cho biết.
Muôn vàn khó khăn
Âm nhạc cồng chiêng đang ngày càng được tô vẽ để trở thành một thứ âm
nhạc trình diễn tại các lễ hội, phục vụ tại các điểm du lịch với kịch
bản được dàn dựng sẵn. Sự tiếp thu văn hóa không chọn lọc cũng là tác
nhân đáng kể khiến cồng chiêng Tây Nguyên ngày càng teo tóp. Bên cạnh
những yếu tố chủ quan thì những nguyên nhân khách quan cũng đang làm cho
việc bảo tồn, phát huy di sản cồng chiêng trở nên khó khăn.
Theo ông Y Kô Niê, những thế hệ am hiểu, lưu giữ di sản văn hóa cồng
chiêng đã già và chết nhiều khiến công tác bảo tồn gặp nhiều khó khăn.
Ông nêu ví dụ: Hằng năm, cứ đến dịp 30-4, ở buôn Ea Nhái (xã Ea Knek,
huyện Krông Pắk) tổ chức lễ hội mừng thống nhất đất nước. Năm nay chẳng
hạn, để phục dựng lễ hội, cách đây 1 tháng, ngành văn hóa muốn tài trợ
cho chương trình nhưng họ đã từ chối vì thầy cúng của buôn vừa qua đời,
không còn ai biết cúng phần lễ nên đành bỏ cuộc. Bên cạnh đó, số ít
người thuộc thế hệ trẻ đam mê tiếng cồng cũng chỉ được một thời gian lúc
còn học phổ thông; đến khi học đại học, đi làm thì đội cồng chiêng tan
rã.
Theo : nld.com.vn