Theo truyền thống của ngư dân Phú Yên, lễ hội cầu ngư diễn ra thường một hoặc hai năm một lần, vào các tháng 1, 2, 3, 4, 7, 8 (âm lịch). Mở đầu lễ hội là lễ rước sắc, sau đó là lễ nghinh thủy hay lễ rước hồn ông Nam Hải. Khi chủ tế cúng trong đình thì ở ngoài đoàn hát bả trạo bắt đầu hát (bả là cầm nắm, trạo là lay động, chèo; là loại hình có nguồn gốc từ hát bội). Các vai đóng giả ngư phủ được xếp theo đội hình chèo thuyền. Đội có từ 18 đến 20 người (có năm nhiều hơn từ 24 đến 26 người). Ngoài tổng chèo phụ trách chung còn có tổng lái, tổng mũi, tổng khoan mặc áo thụng xanh, thắt dây lưng điều, đảm đương từng nhiệm vụ. Tổng chèo cầm chèo cán sơn đỏ, mái màu trắng, giữa cây chèo có vòng thái cực. Chèo lái dài cỡ 2,5m, có tay cầm màu đỏ, mái màu xanh có hình rồng vàng, còn chéo quân (con trạo) dài 1,2m sơn hai màu đen, trắng. Khi hát, tổng bả trạo lĩnh xướng còn con trạo phụ họa. Cùng với sự di chuyển chầm chậm của đội hình múa tượng trưng cho con thuyền đang nhẹ nhàng lướt trên mặt sóng, người ta thường ca các điệu hát nam, hát khách đi đưa linh; còn trong lúc lao động thì dùng các điệu hò chèo thuyền, hò giựt chì, hò hụi, hò lơ...

Tuy nhiên, sức thu hút của lễ hội cầu ngư ngoài sự bài bản trong các nghi thức kể trên còn có vai trò rất lớn của Đội nhạc lễ gồm 8 người (bát âm); mỗi người một nhạc cụ gồm trống nhỏ, mõ, kèn, chập chõa, đàn nhị, trống bồng, sanh tiền, sáo trúc. Vào phần tế lễ, có Tế sanh, tế đình, tế Bà Thiên YANA và cuối cùng là ông Nam Hải. Vật phẩm dâng cúng gồm các loại đặc sản địa phương và hương hoa. Lễ đọc văn tế ca ngợi công đức các vị tiền hiền, thủy thần phù hộ cho ngư dân lưới nặng cá đầy, làm ăn thuận lợi, cuộc sống ấm no, đủ đầy.

Sau phần nghi thức cầu cúng là phần hội. Đây là những sinh hoạt văn hóa cộng đồng như trò diễn dân gian và hát tuồng thứ lễ. Những nghi thức đáng chú ý trong hát tuồng thứ lễ là lễ khai tiên mở đầu cuộc hát. Khi dứt vở tuồng thứ lễ đầu tiên là lễ tôn vương. Các vai vua, quan ra sân khấu trong tiếng nhạc rộn rã, định vị vua ngồi trên ngai, các quan đứng chầu hai bên tả hữu, còn các vai rồng, cọp ra múa, chầu vua. Vua quan đối đáp, ca hát vài câu ngợi ca thái bình thịnh trị rồi dứt, tiếp đến người cầm chầu xổ một hồi trống báo hiệu xong lễ tôn vương. Hát tuồng phục vụ lễ hội cầu ngư gọi là hát án, là những vở tuồng có chọn lọc, nội dung chính nghĩa thắng gian tà, phù hợp với tâm tư nguyện vọng ngư dân gặp nhiều may mắn.

Theo các ngư dân, tính chất hội trong lễ hội cầu ngư có thể được xem như những yếu tố làm cân bằng nhiều nỗi lo âu, khắc khoải trong cuộc sống đời thường; thôi thúc hào hứng vui tươi và lôi kéo khách hành hương gần xa.

Tuy nhiên, dưới góc nhìn văn hóa, lễ hội cầu ngư được xem xét trong quá trình vận động cùng với dòng chảy thời gian và những biểu hiện mang sắc thái văn hóa, phù hợp với điều kiện tự nhiên, phong tục tập quán, tôn giáo, tín ngưỡng của ngư dân từng vùng, miền.

Do có nhiều lăng cá ông như vậy và gắn với đời sống tâm linh, nghề nghiệp đánh bắt trên biển của ngư dân nên lễ hội cầu ngư đang được xem là loại hình di sản văn hóa phi vật thể đặc sắc nhất của cư dân miền biển Phú Yên. Trong lễ hội, những người dân dâng lên vị thần tối cao của biển cả những sản vật với tấm lòng thành kính nhất để cầu mong một năm Quốc thái - Dân an, trời yên biển lặng, tôm cá đầy ghe.

                                                                                                          Theo: dangcongsan.vn