Cho
đến ngày nay, tại tỉnh Thừa Thiên Huế nhiều công trình lăng tẩm của các
vua triều Nguyễn được UNESCO công nhận là những di sản của thế giới.
Đóng góp vào kho tàng mỹ thuật chung của nhân loại là các công trình
lăng tẩm với nghệ thuật kiến trúc độc đáo mang nhiều phong cách khác
nhau thể hiện tính cách của bậc đế vương.
Trong
13 đời vua thì chỉ có 8 vua là có lăng tẩm. Tuy nhiên, trải qua biến
thiên của thời gian, hiện nay chỉ còn lại 6 lăng là Lăng Gia Long, Lăng
Khải Định, Lăng Minh Mạng, Lăng Tự Đức, Lăng Đồng Khánh, Lăng Dục Đức.
Trong đó lăng của Vua Khải Định hay còn gọi là Ứng Lăng được xây dựng
tốn nhiều công sức và tiền của nhất, và thời gian để xây dựng cũng lâu
nhất, kéo dài 11 năm trong một khu quần thể chưa đến 1 hecta (chiếm diện
tích khiêm tốn so với các đời vua trước).
Lăng Khải Định thuộc xã Thủy Bằng, huyện Hương Thủy, tỉnh Thừa Thiên Huế, nằm cách thành phố Huế 10km và là nơi yên nghỉ của vị hoàng đế thứ 12 của triều Nguyễn - Khải Định (1885-1925).
Bước
lên ngai vàng giữa tuổi 31, Khải Ðịnh say sưa với việc xây dựng cung
điện, dinh thự, lăng tẩm cho bản thân và hoàng tộc như điện Kiến Trung,
Cung An Ðịnh, cửa Trường An, cửa Hiển Nhơn, cửa Chương Ðức và đặc biệt
là Ứng Lăng.
Ứng
Lăng được xây dựng trên triền núi Châu Chữ, có núi Chóp Vung và Kim Sơn
lần lượt nằm bên tả và hữu, có khe Châu Ê chảy từ trái qua phải gọi là
“thủy tụ” và “minh đường”. Lăng có hình khối chữ nhật với 127 bậc tam
cấp và Cung Thiên Định là trọng tâm. Vật liệu để xây dựng lăng bao gồm
sắt, thép, xi măng, ngói Ardoise… được Vua Khải Định mua từ Pháp và để
trang trí nội thất ông cho mua đồ sành sứ, thủy tinh màu… tận Trung Hoa
và Nhật Bản để phục vụ công trình.
Kiến
trúc của Lăng Khải Định không tuân theo tôn chỉ một trường phái kiến
trúc nhất định nào, mà là một sự kết hợp táo bạo nhiều trường phái kiến
trúc từ Ấn Độ giáo, Phật giáo, Gothique đến Roman… đã để lại dấu ấn trên
những công trình cụ thể, những cổng trụ hình tháp ảnh hưởng từ kiến
trúc Ấn Ðộ; trụ biểu dạng stoupa của nhà Phật; hàng rào như những cây
Thánh giá khẳng khiu; nhà bia với những hàng cột bát giác và vòm cửa
theo lối Roman biến thể. Sự kết hợp đó thể hiện rõ nét về những ảnh
hưởng mang tính chất thời cuộc đến tư tưởng của Vua Khải Định, khi nền
văn hóa Đông - Tây có sự giao thoa trong thời điểm giao thời của lịch
sử. Có lẽ chính vì vậy mà lăng Khải Định có cái lạ, có phần ngông
nghênh, phô trương và độc đáo so với các công trình kiến trúc truyền
thống của Việt Nam..
Công
trình kiến trúc chính của lăng Khải Định chính là cung Thiên Định. Cung
Thiên Ðịnh ở vị trí cao nhất gồm 5 phần liền nhau: hai bên là Tả, Hữu
Trực Phòng dành cho lính hộ lăng; phía trước là Ðiện Khải Thành, nơi có
án thờ và chân dung Khải Ðịnh; chính giữa là bửu tán, pho tượng nhà vua
bằng đồng đúc với tỷ lệ 1/1 và mộ phần ở phía dưới; trong cùng là khám
thờ bài vị của vua khi quá cố. Toàn bộ nội thất của ba gian giữa trong
cung Thiên Ðịnh đều được trang trí những phù điêu ghép bằng sành sứ và
thủy tinh. Ðó là những bộ tranh tứ quý, bát bửu, ngũ phúc, bộ khay trà,
vương miện... Những vật liệu cứng, biệt lập, qua bàn tay vàng khéo léo
của các nghệ nhân đã trở thành những tác phẩm nghệ thuật mềm mại, sống
động và vô cùng rực rỡ. Ðặc biệt chiếc bửu tán bên trên pho tượng đồng
trong chính tẩm với những đường lượn mềm mại, thanh thoát khiến người
xem có cảm giác nó được làm bằng nhung lụa, có thể xao động trước gió mà
quên đi rằng nó đích thực là một khối bê tông cốt thép nặng gần một
tấn.
Người
chịu trách nhiệm chính trong việc kiến tạo những tuyệt tác nghệ thuật
trong lăng Khải Ðịnh là nghệ nhân Phan Văn Tánh, tác giả của ba bức bích
họa “Cửu long ẩn vân” lớn vào bậc nhất Việt Nam. Ba tấm phù điêu này
được trang trí trên trần của 3 gian nhà giữa trong cung Thiên Định. Theo
đánh giá của những nhà chuyên môn thì lăng Khải Định thực sự là biểu
tượng đỉnh cao của nghệ thuật tạo hình sành sứ và thủy tinh.
Với
11 năm xây dựng cùng sự đầu tư nguyên vật liệu hết sức kỹ lưỡng, Ứng
Lăng được xem là một trong những công trình lăng tẩm tốn kém nhất thời
đó. Tuy nhiên sự tốn kém và công phu này đã hình thành một công trình
kiến trúc khá đặc sắc, mà bất cứ ai đến thăm cũng không khỏi trầm trồ.
Ở
một phương diện nào đó, sự đầu tư thái quá của Vua Khải Định vào công
trình lăng tẩm của ông khiến người đời chê trách, nhưng nhìn vào giá trị
nghệ thuật kiến trúc, lẫn trang trí nội thất còn nằm nguyên vẹn ở từng
cái cột, hàng rào, nhà bia, hay những bức khám sành sứ tinh tế, những
bức phù điêu kết hợp sành sứ thủy tinh khá sắc sảo… người ta cũng phải
thán phục thay, bởi chính cá tính ngạo nghễ của ông đã góp phần làm cho
Ứng Lăng trở nên lạ và khá độc đáo trong lịch sử xây dựng lăng tẩm của
các Vua triều Nguyễn./.
Theo dulichvn.org.vn