Theo lịch sử
làng nghề nhiếp ảnh Lai Xá, cụ Đặng Huy Trứ là người đầu tiên du nhập
nghề nhiếp ảnh vào Việt Nam sau một lần sang Trung Quốc vào năm Ất Sửu
(1865). Tại đây, do thích thú với nhiếp ảnh, ông đã thuê một người Hoa
mua dụng cụ rồi học nhiếp ảnh.
Về nước năm
1869, ông Trứ mở hiệu ảnh đầu tiên của Việt Nam tại phố Thanh Hà, nay là
ngõ Gạch, Hà Nội. Song, khai sinh chưa được bao lâu và cũng chưa một
người Việt Nam nào kịp học được nghề ấy thì của hiệu đã phải đóng cửa do
chiến tranh. Phải đến năm 1890, khi ông Nguyễn Đình Khánh được người
chú ruột giúp đỡ, đem ông từ Lai Xá đưa ra Hà Nội học nghề ảnh tại cửa
hiệu Chu Dương của người Hoa thì nghề nhiếp ảnh Việt Nam kể từ lúc đó
mới đứng trước cơ hội phát triển.
Sau 2 năm
theo học ở hiệu ảnh người Hoa, ông Khánh đã tìm tòi, học hỏi được những
ngón nghề, kỹ thuật chụp ảnh, kỹ thuật "buồng tối" để mở hiệu ảnh Khánh
Ký tại phố Hàng Da, cạnh tranh với cửa hiệu Chu Dương. Năm đó, ông Khánh
tròn 18 tuổi. Không chỉ mưu sinh bằng nghề ảnh, ông Nguyễn Đình Khánh
đã về quê truyền nghề cho cả làng để từ đó mở ra thời kỳ hưng thịnh của
làng nhiếp ảnh Lai Xá nói riêng và Việt Nam nói chung.
Với công lao
biến một nghề ngoại nhập trở thành nghề truyền thống và đưa nghề nhiếp
ảnh tới mọi miền đất nước, ông Khánh trở thành một trong bốn danh nhân
nhiếp ảnh có tên trong Bách khoa thư Việt Nam, gồm Đặng Huy Trứ, Khánh
Ký, Võ An Ninh, Đinh Đăng Định, Nguyễn Bá Khoản.
Sở hữu kỹ
thuật chụp ảnh khéo léo và bí quyết pha thuốc hãm pha để đủ độ sáng cho
ảnh do bậc thầy truyền dạy, các tay máy của Lai Xá có thể chụp cả chục
cuộn phim trong điều kiện thời tiết không thuận mà độ bắt sáng vẫn đều,
đẹp. Hiệu ảnh của người Lai Xá còn thể hiện "đẳng cấp" vượt trội so với
các hiệu khác khi ở thời điểm đó, họ có thể đảm nhận được tất cả các
công đoạn như chụp, làm buồng tối, chấm sửa, đến in, phóng ảnh.
Cửa hiệu ảnh do người Lai Xá mở ra không
chỉ có mặt tại Hà Nội mà còn vươn ra Hải Phòng, Lào Cai, Sài Gòn, thậm
chí, "vượt biên" sang cả Lào, Trung Quốc, Campuchia, Malaysia... Những
năm 40-50 của thế kỷ XX, cả Hà Nội có khoảng 40 hiệu ảnh thì người Lai
Xá chiếm 33 hiệu với những tên tuổi nổi tiếng như Kim Lai, Mỹ Lai, Vạn
Hoa... Thậm chí, ở Sài Gòn theo thống kê có tới 80% số hiệu ảnh là do
người Lai Xá làm chủ.
Giữ gìn và phát triển
Cuộc sống
ngày càng phát triển với những ứng dụng tiên tiến của khoa học, công
nghệ vào đời sống, nghề nhiếp ảnh cũng vậy. Đó không còn là nghề của
riêng ai, riêng làng nào. Dù có trên 300 người thợ tỏa đi khắp nơi thủy
chung với nghề, song tại chính nơi "phát tích" của nghề nhiếp ảnh, cách
đây mươi năm chỉ còn một ban nhỏ để lưu giữ những nét văn hóa của làng
nghề truyền thống. Nhiếp ảnh Lai Xá đứng trước những khó khăn không nhỏ.
Đối diện với những thách thức đó, năm 2002,
những người Lai Xá có tâm huyết, coi chụp ảnh như cái nghiệp, là nét
văn hóa riêng của làng quê mình chứ không đơn thuần là một nghề mưu
sinh, đã thành lập Câu lạc bộ Nghệ thuật nhiếp ảnh Nguyễn Đình Khánh,
gồm 30 người. Họ lấy đó làm nơi trao đổi kinh nghiệm, thể hiện niềm đam
mê nhiếp ảnh. Các hội viên tham gia bình ảnh, đi sáng tác tập thể hay
mời giáo viên về giảng dạy, trao đổi nghiệp vụ, đồng thời tham gia hàng
ngàn bức ảnh vào các cuộc triển lãm ảnh lớn ở trong và ngoài nước.
Trên 10 bức ảnh đặc sắc về thiên nhiên, sự
vật, con người của các hội viên đã được trao giải cao trong những cuộc
thi ảnh chào mừng Seagames 22 tổ chức tại Việt Nam, triển lãm ảnh các
tỉnh Đồng bằng sông Hồng và triển lãm ảnh “Nhịp sống đất và người Hà
Tây"... Đặc biệt, câu lạc bộ còn tổ chức tới trên 10 triển lãm ảnh lớn
nhỏ cho hội viên.
Giọng tự hào, ông Nguyễn Văn Thắng, Chủ
nhiệm câu lạc bộ Nghệ thuật nhiếp ảnh Nguyễn Đình Khánh cho biết, thuộc
Hội nhiếp ảnh Hà Nội, câu lạc bộ ra đời từ làng nghề, trong 24 thành
viên của hội thì người Lai Xá chiếm đến 2/3. Những người thợ ảnh - những
nghệ sĩ của làng nghề đang tích cực hoàn thiện các tư liệu, các sản
phẩm nhiếp ảnh nổi bật của các tay máy Lai Xá ở trong và ngoài nước.
Nhưng trước mắt, nhân kỷ niệm thành phố nghìn năm tuổi, câu lạc bộ chúng
tôi sẽ tổ chức một triển lãm ảnh với khoảng trên 100 bức ảnh về đất và
người Hà Nội.
Chủ tịch xã Kim Chung Lê Ngọc Toàn cũng cho
biết, ngày nay thời thế thay đổi, người thợ Lai Xá cũng chuyển động.
Trước là làm ảnh dịch vụ thì nay là ảnh nghệ thuật. Địa phương cũng mong
muốn Lai Xá trở thành điểm du lịch văn hóa làng nghề để gìn giữ và phát
triển nghề nhiếp ảnh độc đáo, góp phần làm nên nét văn hoá đặc sắc của
Hà Nội.