|
Nghệ nhân Kim Đức trong buổi trình diễn ca trù. (Ảnh: Chinhphu.vn) |
Sinh năm 1930, nay ở tuổi 80 nhưng nghệ nhân ca trù đất Hà thành - nghệ sỹ ưu tú
Kim Đức vẫn lặng thầm làm việc, lặng thầm truyền nghề cho những ai muốn tìm hiểu
giá trị đích thực của ca trù.
Người gắn bó với ca trù từ thuở thiếu thời
"Ca trù từ trong bụng mẹ" - nghệ nhân ca trù Kim Đức thường nói về mình
như thế, bởi tất cả những kỹ năng về ca trù của bà được truyền dạy từ cái nôi
gia đình, nơi mà nhiều thành viên là những bậc kỳ tài trong làng ca trù thời ấy.
Cụ thân sinh của bà là nghệ nhân Phó Đình Ổn, một kép đàn tài danh đất Hà
thành. Ngay từ khi còn nhỏ, bà đã được cha dạy cho từng lời ca, nhịp phách. Bảy
tuổi, Kim Đức đã được hát ả đào, 13 tuổi bà bắt đầu theo cha và anh đi hát ở
Khâm Thiên như một đào nương chính thức.
Năm 1945, khi vừa 15 tuổi, bà Kim Đức và nghệ nhân Quách Thị Hồ đã tổ chức
một chương trình nghệ thuật tại sân khấu Nhà hát Lớn ngay trong Tuần lễ Vàng để
quyên góp tiền ủng hộ Chính phủ lâm thời của Chủ tịch Hồ Chí Minh.
Những năm 1950, Khâm Thiên rộ lên những bát phường, phố nhà hát nhộn nhịp,
bà lại khăn áo với bộ phách xuất hiện ở các chiếu hát… Kim Đức là cái tên quen
thuộc đối với nhiều bát phường ở đó, mặc dù mỗi chầu hát chỉ được hưởng 1/10
tiền công. Niềm say mê cũng đã không làm cho bà đủ để chăm lo cho gia đình.
Những năm tháng nhọc nhằn khiến bà phải gác phách lên giá, chuyển sang làm sản
xuất đồ nhựa, rồi chuyển làm nghề đan len.
Hòa bình lập lại, bà thôi không hát nữa. Sau năm 1954, Trường Ca kịch dân
tộc đã mời bà đi học lớp giáo sinh, bà chuyển sang học hát chèo do cụ Cả Tam
dạy.
Năm 1959, bà cộng tác với Đài Tiếng nói Việt Nam. Sang năm 1960, thấy bà
hát “mầu” quá, người ta mời bà về làm việc chính thức nhưng không hát ca trù mà
chuyển sang hát chèo, ngâm thơ. Bà hát chèo mượt mà, uyển chuyển, lại sử dụng kỹ
thuật hát ca trù nên đã góp phần làm cho cách hát chèo, ngâm thơ thêm phong phú,
sinh động và sang trọng.
Nhiều người bây giờ vẫn nhớ và mến yêu giọng hát chèo, giọng ngâm thơ
trong trẻo của bà khi gửi tới bạn nghe đài cả nước bài thơ chúc Tết của Bác Hồ
vào đêm giao thừa. Nhiều lần, nghệ ãy Kim Đức được ông Vũ Kỳ đón vào Phủ Chủ
tịch để hát chèo và ngâm thơ cho Bác nghe…
Bà gắn bó với Đài Tiếng nói Việt Nam đến năm 1986 thì về hưu. Như vậy, một
phần ba cuộc đời, Kim Đức gắn liền với hát chèo và bà được phong tặng danh hiệu
nghệ sỹ ưu tú ngành Chèo chứ không phải ca trù.
Tìm vàng đáy bể
Nói chuyện với bà về ca trù, về những giá trị ca trù cần được lưu giữ, bà
cho biết, dù hiện nay ở Hà Nội đã có nhiều câu lạc bộ, nhiều ca quán được thành
lập để lưu giữ món tinh hoa "một thời vang bóng," nhưng người ta ít thấy sự xuất
hiện của bà những nơi đó. Lý do là bà không thích khoa trương, bà thích làm việc
thầm lặng và chỉ muốn truyền nghề cho những ai có thực tâm với nghề, những ai
muốn tìm hiểu giá trị đích thực của ca trù không chỉ qua những điệu hát.
Sau này cũng có nhiều học trò đến xin thỉnh giáo bà, nhưng vì bà "tự nhận
mình không phải là giáo viên," nên bà từ chối. Với bà, lao động ca trù thực sự
nghiêm túc, những ai đến xin để học một bài, hoặc học trong hai tháng, bà cũng
khước từ. Bà cho rằng khoảng thời gian ngắn ngủi đó không thể truyền đạt nổi bất
cứ một nội dung nào của nghệ thuật ca trù. Theo bà, học ca trù không thể học
nhanh được, vì học láy mất hai năm, học cả láy, phách, hát hơi nhả chữ, kết hợp
láy và phách mất gần năm năm.
Bà có chút tiếc nuối cho truyền thống gia đình không còn ai lưu giữ, tiếc
nuối cho ca trù đang bị lai tạp do người hát ca trù còn thiếu kiến thức và kinh
nghiệm. Lớp người ca trù “gốc gác” đã "mắt mờ, chân chậm," lớp trẻ thì học vội
vàng, thiếu bài bản, chỉ ca vài bài là thành ca nương…
Tính đến nay, nghệ sỹ ưu tú Kim Đức đã “thu nạp” được một số học trò mà bà
có thể yên tâm truyền dạy ca trù. Năm 1998, bà bắt đầu truyền nghề cho Đặng Công
Hưng (nay là nghệ sỹ ưu tú); đến năm 2000, có thêm anh Nguyễn Văn Hải, chị
Nguyễn Thị Bạch Dương và gần đây nhất là nghệ sỹ ưu tú Đoàn Thanh Bình.
Nói về học trò của mình, bà tâm sự: “Các học trò của tôi bây giờ khác tôi
ngày xưa lắm. Ngày xưa tôi có được học hành chữ nào đâu. Ca trù cũng toàn học
truyền khẩu, truyền tay. Giờ lớp trẻ có những hiểu biết rất rộng, cộng với cái
vốn cổ được truyền đạt lại, biết đâu năm mười năm nữa, ca trù lại vang danh. Tôi
đã đi biểu diễn ca trù ở nước ngoài thấy có nhiều người hiểu rõ nghệ thuật ca
trù của người Việt Nam mình lắm."
Chút băn khoăn với nghề của lớp người cũ, khi nghệ thuật đạt đến "dày và
đủ," bà thận trọng cho ra đời “Địa chỉ Văn hóa Ca trù Tràng An” tại 973 Hồng Hà,
"một địa chỉ văn hóa tìm cái đúng, cái chuẩn," và hình thức hoạt động nghệ thuật
này chỉ dành cho người có tâm và yêu thích ca trù.
Gọi là địa chỉ văn hóa như thế vì bà muốn nhóm Tràng An là một gia đình,
mọi người đến với nhau để cùng giữ nghề, luyện nghề và mai này sẽ làm cho thăng
hoa hơn nữa những tinh túy của nghệ thuật ca trù mà một đời bà chắt lọc.
Nhân ngày giỗ tổ của ngành Sân khấu Việt Nam (12/8 âm lịch), nhóm ca trù
của lão nghệ nhân Kim Đức đã chính thức ra mắt bằng một chương trình nghệ thuật
đặc biệt, diễn ra trong một ngôi nhà cổ ở Bắc Ninh.
Tham gia biểu diễn cũng là những gương mặt đặc biệt như lão nghệ nhân Kim
Đức, nghệ sỹ nhân dân Xuân Hoạch - đàn đáy; nghệ sỹ ưu tú Vũ Ngọc - trống chầu
và ba ca nương: nghệ sỹ ưu tú Đoàn Thanh Bình, Phó Hà My, Hà Linh. Đây là ba học
trò đã được nghệ nhân Kim Đức dồn tâm sức truyền dạy. Và đây cũng là lần đầu
tiên sau 60 năm, người nghe được chứng kiến sự xuất hiện trở lại của cây đàn đáy
có dây làm bằng tơ tằm.
Âu cũng là một sự đền đáp xứng đáng cho những người tâm huyết với ca
trù./.
(Chinh phu.vn/Vietnam+)