Đến xã Bản Liền, huyện Bắc Hà, tỉnh Lào Cai, du khách sẽ được trải nghiệm văn hóa đồng bào Tày với những nếp nhà sàn lá cọ, những tràn ruộng bậc thang uốn lượn. Nhưng có một điều thú vị mà bất cứ ai đến đây đều muốn tìm hiểu, đó là nghề làm đệm rơm rất độc đáo của đồng bào Tày.
Dù cuộc sống hiện đại đã khiến cho nhiều gia đình làm nhà sàn bằng vật liệu bê tông vững chắc cũng như mua sắm chăn, ga và đệm mút để dùng, nhưng vẫn còn những bà, những mẹ vẫn đau đáu gìn giữ nghề truyền thống của dân tộc mình, coi đó như một nét văn hóa đẹp để truyền dạy lại cho con cháu đời sau.
Bà Vàng Thị Quyên, ở thôn Đội 1, xã Bản Liền năm nay đã 83 tuổi, nhưng hằng ngày bà vẫn ở nhà để bện đệm rơm, ghế rơm... Bà Vàng Thị Quyên chia sẻ, chẳng biết nghề làm đệm rơm, bện ghế rơm có từ bao giờ, nhưng từ khi 15-16 tuổi, bà đã được mẹ đẻ của mình dạy cách làm rồi. Mỗi mùa gặt xong, nhà nào cũng tích trữ một nhà rơm cạnh bếp để lúc nông nhàn mang ra tuốt rồi bện. Cũng vì thời xưa, vùng cao không có chiếu, đệm, nên đồng bào Tày đã dùng rơm và lên rừng lấy dây cây rừng về để bện đệm rơm. Đệm rơm vừa thay chiếu, nằm vừa êm lại vừa ấm vào mùa Đông.
Đệm mới bện vẫn còn thơm mùi của rơm, nhất là rơm nếp, cảm giác nằm trên đệm rất thích thú. Ngày trước, nhà nào cũng làm đệm rơm để dùng. Nhưng cũng vì làm đệm rơm rất kỳ công nên nhiều gia đình sau khi đệm rơm đã cũ họ lại chọn cách mua đệm mút, đệm bông về dùng cho tiện. Thật buồn khi chứng kiến những chiếc đệm rơm cũ được tái sử dụng làm miếng che chắn chuồng nuôi gia súc, thậm chí nhiều gia đình trong xã không mặn mà với đệm rơm nữa. Tuy nhiên, nhiều người già ở Bản Liền luôn đau đáu gìn giữ, bảo tồn nghề truyền thống của các bậc tiền nhân, nên nhiều người vẫn tranh thủ bện đệm rơm để dùng hoặc tặng cho họ hàng, người thân, bạn bè...
Thế nên, đệm rơm bày bán ở chợ phiên thứ 5 hằng tuần ngày càng ít dần. Bà Lâm Thị Trướng, ở thôn Đội 3, xã Bản Liền cho biết: “Tôi rất thích đan bện đệm rơm, dù khá cầu kỳ và phải tỉ mẩn qua nhiều công đoạn, phơi tích trữ rơm, tuốt rơm, bện rơm, nhưng mỗi sản phẩm làm ra vẫn mang đặc trưng riêng của đồng bào Tày ở vùng này. Đặc biệt, khi du lịch cộng đồng bắt đầu phát triển, nhiều gia đình trong xã làm homestay, thì những nét đẹp văn hóa và đồ thủ công của đồng bào như đệm rơm, ghế rơm đã được khôi phục, bảo tồn và gìn giữ”.
Vừa nhanh tay bện rơm cùng cô cháu dâu để làm ghế rơm cho chúng tôi và khách du lịch trải nghiệm, bà Vàng Thị Quyên bảo: “Bọn trẻ giờ lớn lên đi học rồi đi làm, bận rộn với công nghệ, ít nhiều không còn quan tâm đến nghề cũ nữa, nhưng tôi vẫn muốn dạy con, cháu giữ nghề truyền thống của tổ tiên truyền lại. Dẫu sao, đó là nét riêng trong đời sống văn hóa của đồng bào Tày. Làm đệm rơm thì khó hơn, bởi khi đan rơm phải dùng các hòn đá cuội ở suối buộc dây treo lên để tạo sự thăng bằng hai đầu. Còn đan ghế rơm thì đơn giản hơn và nhanh hơn, chỉ cần tết bện lại theo lối vặn thừng, sau đó cuộn tròn và nêm bằng nêm gỗ, hoặc buộc thêm dây chỉ thêu nhiều màu...”.
Để có chiếc đệm rơm đẹp, ngoài tay nghề kỹ thuật khéo léo đan bện của từng người thì điều quan trọng nữa là phải lựa chọn được rơm nếp vừa có mùi thơm, vừa không mốc, lại có độ dai, bóng, khi bện nhìn đều và đẹp. Cũng có nhà chọn cách mua dây dứa về bện, nhưng nhiều gia đình vẫn giữ truyền thống lên rừng lấy cây rừng về làm dây bện.
Cũng chính vì sự độc đáo bởi sản phẩm được làm hoàn toàn bằng chất liệu rơm và dây cây rừng, nên nhiều khách du lịch khi đến Bản Liền đã đặt mua những chiếc ghế rơm, đệm rơm về trang trí phòng khách, decor phòng trà hoặc không gian đọc sách của gia đình... Những chiếc đệm rơm, ghế rơm đã làm nên nét văn hóa đặc sắc của đồng bào Tày ở Bản Liền.
Chị Đỗ Vân Anh, du khách đến từ quận Ba Đình (Hà Nội) rất thích thú khi cùng gia chủ đan bện những chiếc ghế ngồi, vừa được tìm hiểu nét văn hóa độc đáo của đồng bào Tày, vừa có sản phẩm mang về trang trí không gian nhà mình. Chị tâm sự: “Tôi thực sự hài lòng với những sản phẩm làm bằng tay từ rơm như thế này, vừa mang nét độc đáo, vừa gần gũi với thiên nhiên. Thú vị hơn là tôi được đến tận nơi, trải nghiệm và biết thêm cách người dân bản địa làm ra sản phẩm thủ công truyền thống của họ”.
Để làm được chiếc đệm rơm, người Tày ở Bản Liền phải mất nhiều ngày mới hoàn thành.
Cùng với nếp nhà sàn truyền thống, nghề làm nón cọ, quạt lá cọ và nghề làm đệm rơm, bện ghế rơm đã tạo nên những sản phẩm thủ công mỹ nghệ độc đáo của vùng đất này. Sau một thời mai một, nghề làm đệm rơm và ghế rơm đang được đồng bào Tày ở Bản Liền khôi phục lại, gìn giữ và làm theo yêu cầu của khách đặt, sản phẩm được phân phối rộng rãi khắp muôn nơi. Thường thì nhiều người chọn cách bày ghế rơm xung quanh mâm gỗ, hoặc bàn trà bằng gỗ lũa, hoặc dùng chiếu rơm, đệm rơm để ngồi uống trà, đọc sách... Giá bán mỗi chiếc ghế rơm khoảng 30-50 nghìn đồng tùy theo kích cỡ; mỗi chiếc chiếu phải tốn công lâu hơn và nhiều rơm hơn, có giá khoảng 200-300 nghìn đồng và cũng tùy theo kích cỡ, yêu cầu của khách đặt.
Vượt xa hơn của một nghề truyền thống trước đây chỉ phục vụ nhu cầu của chính người dân ở Bản Liền, giờ đây, du lịch cộng đồng phát triển, nghề làm đệm rơm, bện ghế rơm đã và đang góp phần thúc đẩy du lịch và mang lại nguồn thu cho người Tày ở vùng cao Bản Liền phát triển. Không chỉ có vậy, trước nhu cầu tiêu dùng của nhiều du khách, hiện tại, đồng bào Tày ở đây đang có mong muốn sáng tạo ra nhiều sản phẩm hữu ích hơn nữa từ nghề bện rơm độc đáo này.