Nhịp chày Yên Thái xưa

Nghề làm giấy xuất hiện khá sớm trên thế giới, tương truyền ông tổ của nghề làm giấy là Nguyễn Thế Luân người đời Tấn. Ở Việt Nam, nghề làm giấy xuất hiện vào khoảng thế kỉ III - IV,  phường Yên Thái - Hồ Tây - Hà Nội có nghề làm giấy dó đã tồn tại hàng nghìn năm. Theo thần phả ở đình làng Đông Xã, hiện nay còn thờ cụ tổ nghề là Nguyễn Thúy Thái (cháu xa đời của cụ Nguyễn Thế Luân) là người đã mang kỹ thuật làm giấy truyền cho ba làng Yên Thái, Đông Xã và Thọ Đôn.

Theo sách Việt Điện U Linh, thì vào thời nhà Lê, dòng họ Nguyễn Thế ở Đông Xã đã có người làm giấy dó để tiến vua. Thời ấy, giấy dó lụa (còn gọi là giấy quỳ) được coi là mặt hàng cao cấp dùng để in tranh, kinh phật và viết chữ, bởi chất liệu giấy nhẹ, mặt giấy mỏng và dai như lụa, không bị thấm nước, không bị mối mọt, có thể giữ được lâu và tái chế lại được.

Cách làm giấy dó của Phường Yên Thái cũng giống cách làm giấy của các làng nghề giấy thủ công khác nhưng khâu lựa chọn và xử lý nguyên liệu được những người thợ ở đây rất chú trọng. Nước ta nằm trong vùng nhiệt đới nên thực vật rất phong phú và đa dạng với nhiều loại cây khác nhau, nhưng để làm giấy thì người phường Yên Thái chỉ sử dụng 6 loại cây chính là dó, bo, cãnh, dướng, mật và mộc, trong đó, để làm loại giấy dó lụa thì người ta chỉ sử dụng vỏ cây cãnh còn vỏ cây mộc là loại vỏ xấu và thô nhất thường được dùng để làm giấy gói hàng.

Phiên chợ giấy xưa

Vỏ các loại cây trên sau khi lấy về, được san thành những bó nhỏ và được ngâm trong nước sạch để loại bỏ bụi bẩn và tạp chất, sau đó cho vào nước vôi loãng ngâm khoảng nửa buổi để cho nước vôi thấm đều vào lớp vỏ cây. Tiếp đó người thợ tiến hành muối vôi vỏ cây để sau này khi tráng (seo) giấy thì bột tơ mềm và không bị nát. Vỏ cây được muối vôi khoảng một ngày thì được đem ra sông rửa sạch chất vôi, để ráo và cho vào một cái vạc lớn để đồ vỏ. Công đoạn xử lý nguyên liệu này thường mất từ 2 - 3 ngày và có một gia đình trong làng chuyên nhận đảm trách công việc này, thời kỳ nghề giấy thịnh vượng nhất ở làng có tận 4 cái lò đồ vỏ được đặt ngay bên ao làng làm suốt ngày đêm mà vẫn không đủ nguyên liệu cho làng dùng.

Người dân Yên Thái xưa đang xử lý nguyên liệu vỏ cây làm giấy

Các loại vỏ cây sau khi được đồ lên sẽ trở nên mềm, dẻo và dai, lúc này những người thợ vớt ra, đem về đạp (nếu là vỏ cây dó thì lột). Thông thường lớp vỏ ngoài sần sùi sẽ cho sợi tơ giấy thô, cứng, càng vào lớp trong sợi tơ sẽ mỏng và mịn hơn, đây là loại sợi tơ giấy tốt nhất dùng để làm giấy dó lụa. Theo những cụ cao niên trong làng, nghề làm giấy là nghề “làm chơi, ăn thật”, một tháng chỉ vất vả có 10 ngày trong đó 5 ngày là vất vả nhất, đó là công đoạn giã và seo giấy. Sau khi công đoạn đạp vỏ dể lọc vẩy, người thợ tiếp tục cho tơ giấy vào ngâm trong bể có hòa vôi để đảm bảo đủ độ bở của tơ, sau đó đem giã bìa, đánh tơ và tráng giấy.

Nhịp chày Yên Thái

Giếng làng, nơi dân làng nghề xưa vừa lấy nước để ăn vừa lấy nước để sản xuất

Công đoạn tráng giấy chủ yếu do phụ nữ làm. Nước dùng để tráng giấy được pha thêm nhựa của cây mò để tạo độ nhớt giúp bột giấy không bị đọng lại đồng thời để tạo chất kết tủa. Dụng cụ tráng giấy được làm từ nan tre hoặc đồng (liềm seo) có nhiều nan đan lại với nhau, người thợ dùng liềm xeo cho vào bể bột giấy và tiến hành tráng giấy, những sợi tơ bám vào các mắt lưới ngang, dọc, chồng chéo khác nhau tạo nên một lớp giấy mỏng, dai như lụa. Tráng xong giấy thì tiến hành ép uốn, sau đó thì bóc uốn và cho vào lò can giấy thời gian “chừng một gánh rơm” (cách dùng từ của người thợ làm giấy xưa) là đủ.

Giấy dó thời xưa quý lắm, nhà ai có giấy dó để viết thư pháp hoặc chép sách thì sách không bị mối mọt, chữ không bị nhòe, để vài ba chục năm mà vẫn nguyên như mới không giống với loại giấy công nghiệp bây giờ. Giấy dó lụa qua các công đoạn thủ công, tơ giấy được xếp đan chéo, kết tủa vào nhau với các sợi tơ dài từ 8 li đến 1 phân còn giấy công nghiệp do dùng máy xay nên sợi tơ giấy chỉ đạt 2 - 3 li.

Nghệ nhân Nguyễn Thế Đoán

Nghệ nhân Nguyễn Thế Đoán bồi hồi nói về cái nghề truyền thống đã ngấm vào trong xương máu của gia tộc mình “Giấy dó lụa ngày xưa quý lắm, chất lượng cũng tốt hơn, hồi tôi còn nhỏ vẫn thấy người ta làm giấy dó, nhưng sau năm 70 thì nghề giấy cứ lụi dần. Bây giờ có làm được giấy dó thì cũng chỉ được bằng 5 - 6 phần các cụ nhà ta ngày xưa thôi!”

Ước mong xây dựng lại nghề tổ của cha ông

Tìm về Phường giấy Yên Thái xưa, chúng tôi đến gặp nghệ nhân Nguyễn Thế Đoán, vừa trông thấy ông đã đón chuyện: “Đến hỏi về nghề làm giấy phải không? Không biết bao giờ tôi mới có được một xưởng làm giấy nho nhỏ để khôi phục lại nghề truyền thống của cha ông”.

Nghệ nhân Nguyễn Thế Đoán là truyền nhân duy nhất của dòng họ Nguyễn Thế nổi tiếng về nghề làm giấy. Người ta thường truyền tụng nhau rằng, giấy dó của Nguyễn Thế là loại tốt nhất ngày xưa được dùng để tiến vua và đàn bà con gái Nguyễn Thế cũng là những người tráng (seo) giấy khéo nổi tiếng. Từ nhỏ, ông Đoán đã được học nghề làm giấy dó từ ông nội. Đến nay, mặc dù đã ngoài độ tuổi thất thập nhưng những kỹ thuật làm giấy, ông vẫn có thể kể kỹ cho chúng tôi từng khâu mà không cần sách vở gì. Ông bảo “Trước năm 1970, nghề làm giấy dó của làng vẫn còn thịnh lắm. Chính phủ còn đặt hàng làng chúng tôi làm giấy dó để in Di chúc của Bác; Điều lệ và Lời kêu gọi của ban chấp hành Trung Ương Việt Nam. Lúc đó tôi thấy tự hào lắm nhưng sau này, các nhà máy giấy công nghiệp ở Phú Thọ phát triển, giấy truyền thống không được ưa chuộng, giờ cả làng chỉ còn Nguyễn Thế là còn giữ được kỹ thuật làm giấy mà thôi”.

Gần 30 năm, sau khi những mẻ giấy dó của cùng của làng được làm, ông Đoán vẫn giữ lại những dụng cụ làm giấy dó của cha ông xưa và cũng đã thử làm lại giấy dó, nhưng công việc lại phải bỏ dở giữa chừng bởi xu hướng thị trường không còn ưa chuộng giấy dó nữa và thị hiếu của người tiêu dùng cũng không còn mặn mà mấy với loại giấy thủ công này.

Dụng cụ làm giấy trong nhà của nghệ nhân

Cây cãnh - nguyên liệu để làm giấy dó lụa

Dẫu vậy trong ông vẫn là một trái tim rực cháy muốn khôi phục lại làng nghề của cha ông.  “Nếu bây giờ có một cái xưởng để sản xuất giấy dó thì người của dòng họ Nguyễn Thế chúng tôi đủ sức để khôi phục lại nghề làm giấy xưa. Lúc đó, đàn ông Nguyễn Thế lại làm vỏ cây, đàn bà Nguyễn Thế lại seo giấy. Và giấy của Nguyễn Thế chỉ để phục vụ chính phủ, phục vụ cho việc bảo tồn nghề truyền thống thôi ”, ông tâm sự.

Đình làng Đông Xá, nơi thờ ông tổ nghề giấy Yên Thái

Đi qua những ngỏ nhỏ lắt léo của một làng nghề đã hàng nghìn năm tuổi, nhớ lắm tiếng chày Yên Thái xưa! Biết bao giờ nghề làm giấy dó lụa mới trở lại? Và những người dân nới đây lại tấp nập bên những lò đồ vỏ cây làm giấy?

                                                                                                                Mai Hà