Chiếc cầu thang của người Ê đê thường có 5
hoặc 7 bậc. Đây cũng là một điều đặc biệt bởi theo quan niệm của người Ê
đê, số 5 và số 7 là những con số may mắn.
Đứng trước ngôi nhà sàn truyền thống của người Ê đê, nhiều vị khách
không khỏi ngỡ ngàng trước hình dáng kỳ lạ của chiếc cầu thang đặt ngay ở
hiên trước. Hai bầu ngực được khắc họa sống động khiến
không ít người tò mò? Quả thực, phía sau đôi bầu sữa đó là câu chuyện
mang đầy tính nhân văn..
Chế độ “nữ nhi thượng quyền”
Mảnh đất Tây Nguyên hùng vĩ hiện còn lưu giữ nhiều nét đẹp văn hóa đặc
sắc của các dân tộc bản địa, đặc biệt là người Ê đê. Trong số đó, chúng
ta không thể không nhắc đến kiến trúc ngôi nhà sàn dài
- không gian văn hóa sinh hoạt cộng đồng của buôn làng.
Có thể thấy, nhiều dân tộc cũng chọn nhà sàn làm nhà truyền thống như
Tày, M’Nông.... song nhà sàn người của đồng bào Ê đê vẫn có nét riêng mà
không ở nơi nào có được, đặc biệt là những chi tiết
trên chiếc cầu thang. Nhiều người không hiểu tại sao lại có hình cặp
nhũ hoa của người phụ nữ được khắc họa một cách trang trọng trên đó.
Chủ sở hữu ngôi nhà dài truyền thống hiếm hoi ở tỉnh Đắk Lắk là chị
H’len Niê (SN 1971, ngụ buôn Ako Dhong, TP.Buôn Ma Thuột) cho biết:
Người Ê đê chúng tôi từ xa xưa theo chế độ mẫu hệ. Người phụ
nữ có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc giữ gìn hạnh phúc trong
gia đình.
Biểu trưng nữ quyền được thể hiện rất rõ nét, thậm chí ngay cả ở cách
bài trí đồ đạc trong nhà. Trong đó, chiếc cầu thang có khắc họa đôi bầu
vú để ngay trước nhà đã thể hiện rõ nét nhất.
|
Chiếc cầu thang cái trước ngôi nhà của chị H’len.
|
“Cầu thang có ý nghĩa rất quan trọng và linh thiêng đối với người đồng
bào Ê đê chúng tôi. Bởi đó là nơi đầu tiên mà người khách muốn vào
trong nhà phải bước qua. Hình đôi bầu vú trên chiếc cầu
thang đã khẳng định chế độ “nữ nhi thượng quyền” trong gia đình. Đồng
thời cũng muốn nhắc nhở mọi người phải nhớ đến công lao của những người
phụ nữ đã đang và sẽ là trụ cột trong nhà”, chị Niê
tiếp lời.
Trong buôn làng người Ê đê không phải nhà nào cũng có chiếc cầu thang
khắc họa hình đôi bầu vú đặc biệt này. Hầu như, chỉ những nhà có điều
kiện khá giả mới có thể làm được. Ngoài ra, họ thường chỉ
dùng khúc gỗ vạc sơ qua để tạo nên bậc thang làm chỗ đi lên đi xuống.
Bởi vì, để làm được hoàn chỉnh một chiếc cầu thang phải mất rất nhiều
công sức, người nghệ nhân ngoài tài hoa phải thật tỉ mỉ
mới có thể làm được.
Làm cầu thang phải cúng xin Giàng
Qua quan sát có thể thấy nhà sàn truyền thống của người đồng bào Ê đê
luôn có khoảng 4 chiếc cầu thang để đi lại. Trong đó, phía trước có hai
cầu thang là cầu thang đực và cầu thang cái. Cầu thang
cái có khắc họa hình đôi bầu vú, phía trên là hình mặt trăng, cầu
thang đực có khắc hình con rùa và ngôi sao 6 cánh. Hai chiếc cầu thang
phụ còn lại được đặt ở phía sau nhà.
Theo quan niệm của người Ê Đê, mọi thứ đều có linh hồn và được Giàng
che chở. Trước khi làm việc gì cũng đều phải cúng xin phép các đấng bề
trên, và việc làm cầu thang cũng không ngoại lệ. Gỗ làm
cầu thang được chọn từ những cây gỗ lâu năm trên rừng.
|
Bà Linh Nga Niê KDăm bên ngôi nhà sàn của gia đình
|
Trước khi đi lấy gỗ, chủ nhà phải làm lễ cúng ở nhà và sau đó là lễ
cúng trước cây gỗ lớn đã chọn để xin phép được mang cây gỗ đó về nhà. Lễ
vật trong lễ cúng thường là một con gà và một ché rượu.
Sau lễ cúng, gia chủ được phép bắt tay vào làm cầu thang. Để làm cầu
thang cái, những nhà có điều kiện thường chọn các nghệ nhân khéo léo,
bởi chỉ có họ mới có thể làm được cầu thang đẹp, với các
bậc thang đều, thẳng, có độ cao vừa phải với ngôi nhà. Đặc biệt, hình
đôi bầu vú phải tròn trĩnh, cân xứng với nhau.
Chiếc cầu thang của người Ê đê thường có 5 hoặc 7
bậc. Đây cũng là một điều đặc biệt bởi theo quan niệm của người Ê đê, số
5 và số 7 là những con số may mắn. Làm cầu thang với
con số may mắn hy vọng sẽ đem lại cho gia chủ tài
lộc và sự sung túc.
Để làm hoàn chỉnh chiếc cầu thang phải mất từ 3 đến 10 ngày, tùy theo
từng nghệ nhân và sự cầu kỳ trong khắc họa chi tiết. Khi cầu thang đã
hoàn chỉnh, người Ê đê một lần nữa làm lễ cúng Giàng, báo
cáo việc chiếc cầu thang đã hoàn tất và xin phép được gác lên sàn nhà
để đưa vào sử dụng.
Chiếc cầu thang cái có ý nghĩa rất quan trọng. Trong những ngày đặc
biệt như lễ tết hay gia đình có việc lớn thì chỉ những người đàn ông,
những vị khách quan trọng mới được mời đi lên bằng cầu
thang đó.
Dù là quy định bất thành văn nhưng trong tiềm thức của người Ê đê luôn
tự thầm hiểu với nhau rằng con cháu trong nhà chỉ được đi lên bằng hai
cầu thang phụ ở phía sau nhà. Những vị khách đến nhà
chơi khi chủ nhà không mời lên bằng cầu thang cái thì họ luôn tự đi
lên nhà bằng chiếc cầu thang đực ở kế bên trái của chiếc cầu thang cái.
Chị H’len Niê tiết lộ: “Ngày thường thì ai muốn đi cầu thang nào cũng
được. Chỉ những ngày đặc biệt thì mới có kiêng kỵ. Tuy nhiên, từ khi còn
nhỏ, tôi có đôi lần nghe mẹ nhắc nhở các con không
được chạy nhảy lung tung, không được đi lại trên chiếc cầu thang cái
bởi sẽ dễ bị trúng bùa ngải, bị Ma lai ám…Tôi không biết chuyện ma mị có
thật hay không nhưng người Ê Đê từ nhỏ đến lớn ai cũng
thực hiện như vậy. Bản thân tôi và những đứa trẻ khác hồi đó cũng tự
hình thành cho mình một thói quen cho đến giờ”.
Đừng để truyền thống bị mai một
Trao đổi với phóng viên, bà Linh Nga Niê KDăm, Nguyên Phó Tổng thư ký
Hội Văn học Nghệ thuật các Dân tộc thiểu số Việt Nam, chia sẻ: “Ngày xưa
người Ê đê sống theo vùng, không có sự giao lưu và qua
lại nhiều như hiện nay nên những trường hợp khách vô tình hay cố ý đi
qua chiếc cầu thang cái mà không được sự đồng ý của chủ nhà rất hiếm.
Nếu có thì tùy trường hợp thường thì bỏ qua, hoặc cùng lắm chỉ bị nhắc
nhở chứ không có chuyện phạt hay cúng xin chuộc tội. Bởi vì người Ê đê
rất thân thiện, khách đến nhà luôn được chủ nhà trân
trọng dành những thứ tốt nhất để đón tiếp như chuẩn bị chén, đũa mới,
giường, chiếu mới… nên không có chuyện phạt chỉ vì đi qua cầu thang cái.
|
Không còn gỗ nên cầu thang cái được thay thế bằng bê tông
|
UNESCO đã công nhận không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên là kiệt
tác truyền khẩu và phi vật thể của nhân loại. Nói về điều này, nhiều
người tưởng chỉ có tiếng chiêng ngân là được tôn vinh
nhưng thực sự không phải vậy. Trong đó là cả một không gian sinh hoạt
của người Ê Đê như: Bến nước, nhà mồ và đặc biệt không gian ở đó là ngôi
nhà sàn.
Hiện nay, trên thực tế, những nét văn hóa đặc trưng đó đang ngày càng
bị mai một dần đi. Thật đáng tiếc! Một khi đã mất đi nhà sàn đồng nghĩa
chiếc cầu thang có ý nghĩa linh thiêng đó cũng không
còn nữa. Đặc biệt, chỉ có người Ê Đê mới có cầu thang được trang trí
hình đôi bầu vú. Nên một khi đã mất đi cũng đồng nghĩa với việc mất đi
cái đặc sắc, riêng biệt trong không gian ở của người Ê
Đê.
Được biết, các sở ban ngành luôn kêu gọi giữ gìn bản sắc văn hóa dân
tộc, tuy nhiên một thực tế đáng buồn là nhiều người muốn sửa lại ngôi
nhà sàn dài truyền thống cũng không có gỗ mà làm nữa. Cũng
vì điều đó, nên chiếc cầu thang bên ngôi nhà sàn của gia đình bà Linh
Nga cũng chỉ còn như một niềm an ủi chứ không trọn vẹn bản sắc.
Mặt khác, hiện nay, nhiều nhà còn lưu giữ được ngôi nhà sàn dài, nhưng
chiếc cầu thang cái bằng gỗ có hình đôi bầu vú đã được thay thế bằng
các bậc thềm bê tông hoặc nhôm, sắt.
Theo: plo.vn