Nhà ông Hồng là ngôi nhà mái ngói 5 gian cũ kỹ nằm ngay sát con sông Hồng đỏ nặng phù sa. Chỉ cần đến đầu làng Kim Lan, hỏi thăm ông Hồng “đồ gốm” thì không ai không biết. Dân làng, nhiều người bảo: “Ông gàn chê tiền. Bán mấy món đồ, tiền tỉ dư sức xây nhà 5 tầng ở cho sướng thì không bán vẫn ôm khư khư đống đồ cổ ấy ở nhà ngói ọp ẹp”.

Ông Hồng vốn xuất thân trong một gia đình có truyền thống trồng rau, nuôi tằm, quay tơ. Sau khi kinh qua nhiều nghề khác nhau, ông Hồng mới chuyển sang làm gốm. Am hiểu về gốm sứ, lại có được một vốn chữ Hán tương đối do tự học, mỗi lần tắm sông, nhặt được những mảnh gốm, ông đều lưu giữ và qua kiểu dáng, nước men, xác định được niên đại của nó.

Ông thích thú khi phát hiện ra rằng đây thực sự là những mảnh gốm quý có từ rất lâu đời và có giá trị rất lớn. Cũng từ đó, ngày ngày, ông đi dọc bãi sông Hồng cóp nhặt những di vật lịch sử.

Ông Hồng đã hơn 50 năm đi tìm và gìn giữ "hồn" cho làng gốm cổ Kim Lan

Những năm đầu đi lang thang dọc sông Hồng, tha về nhà những mảnh bát, đĩa gốm sứ vỡ, dân làng ai nấy dè bỉu ông rằng: “Thần kinh có vấn đề”, “gàn dở mang của nợ về nhà”.

Bởi ở đây, những ảnh gốm như thế không phải hiếm, người ta vứt nhan nhản ngoài đường, ngoài góc vườn… người dân trong làng thường nhặt về để kê lót, che chắn trong sinh hoạt hàng ngày. Ngày ấy không hề có ai tin và quan tâm đến việc ông Hồng làm ngược lại ông luôn bị mọi người dè bỉu, coi thường.

Thế nhưng với niềm đam mê, và sự quyết tâm của mình, ông Hồng vẫn kiên trì với ý định của mình. Những lúc ấy, ông chỉ lặng lẽ phân loại cho được các loại mảnh vỡ bằng gốm đó.

Ông cho biết: “Đối với tôi chúng rất khác những mảnh gốm thường. Những mảnh gốm cổ đó có kĩ thuật nung, đường nét rất lạ. Với một ít kiến thức lịch sử, nghề làm gốm, cộng với vốn chữ Hán học từ nhỏ, tôi phát hiện ra vô số những mảnh vỡ có giá trị về mặt khảo cổ. Từ những cái bát, đĩa, gạch, ngói… cho đến cả những lọ hoa, chậu cảnh đều tồn tại qua 10 thế kỷ”.

Ngàn vàng cũng không đổi

Từ bờ bãi ven sông Hồng, suốt hàng chục năm, ông đã tìm thấy cả một trầm tích văn hóa rực rỡ qua hàng ngàn hiện vật cổ xưa. Đó là những tấm ngói mũi hài, gạch trang trí hình chim phượng, bát đĩa hoa cúc màu nâu sắt, men trắng, tiền đồng. Trong đó có những đồng tiền Khai Nguyên đời Đường, tiền Thái Bình đời Đinh Tiên Hoàng, tiền Thiên Phúc thời Lê Đại Hành…

Đặc biệt, ông còn sở hữu đồng xu cổ cực kỳ giá trị đó là đồng tiền thời Tây Hán 118 trước Công nguyên. Qua những hiện vật gốm, sứ cái còn, cái vỡ này, “bí mật” cội nguồn làng đã được mở ra. Đó là, Kim Lan là một ngôi làng cổ 2.000 năm tuổi và từ thời xa xưa ở làng Xươn này đã có lò gốm.

Qua bao nhiêu năm gom góp, tích trữ, hiện nay, bộ sưu tầm của ông Hồng đã lên tới mấy nghìn mảnh gốm sứ lớn nhỏ. Mấy năm trước, ông Hồng sẵn sàng hiến một phần các mảnh gốm của mình để phục vụ cho các công tác nghiên cứu, và thành lập bảo tàng gốm của làng. Tuy nhiên, trong nhà ông hiện nay còn khá nhiều những mảnh gốm quý mà ông đã dày công gìn giữ.

Những mảnh gốm cổ mà ông Hồng giữ được có những hoa văn nổi, chìm đẹp và tinh xảo

Chúng tôi rất ngạc nhiên khi ông Hồng cho xem những mảnh gốm mà ông nhặt, đã được xác định niên đại có cách đây đến mấy trăm năm, có những hoa văn nổi, chìm đẹp và tinh xảo. Ông Hồng cho biết, cũng đã thử làm theo những mẫu hoa văn đó nhưng không thể nào bắt chước được, ngay cả nước men, màu men cũng không thể nào giống nổi.

Thế mới biết, có những bí kíp làng nghề cách đây hàng thế kỷ đã thất truyền. Con cháu đời nay sẽ còn phải mất rất nhiều thời gian mới mong tìm tòi, khai mở lại được những kỹ thuật tinh diệu đó.

Từ những kiến thức đã được nghiên cứu qua nhiều năm, ông Hồng phát hiện ra rằng từ thời Lý, Trần, làng này đã phát triển rực rỡ và từng là một trong những trung tâm cung cấp vật liệu xây dựng kinh thành Thăng Long cùng sản xuất các vật liệu sinh hoạt bằng gốm sứ cho cả hoàng gia lẫn dân thường.

“Từ thế kỷ VIII, gốm Kim Lan đã được xếp vào hàng những sản vật quý cùng với lụa là, gấm vóc, châu ngọc. Không chỉ có những sản phẩm gốm có giá trị, đa hình, đa sắc, ở Kim Lan còn có thể tìm thấy gốm mộc, gốm thô. Gốm ở đây có một vẻ đẹp tao nhã và vô cùng giản dị. Gốm Kim Lan đẹp cả cốt, dáng, nét và men”, ông Hồng say xưa cho biết.

Năm 2000, ông quyết định gửi đơn lên Sở Văn hóa, Viện Khảo cổ học Việt Nam và Viện Bảo tàng Lịch sử Việt Nam đặt vấn đề yêu cầu các cơ quan có trách nhiệm sưu tầm, nghiên cứu sâu hơn từ những phát kiến khảo cổ ở Kim Lan. Được sự giúp đỡ của cố TS Nishimura Masanari (mất ngày 9/ 6/ 2013) - nhà khảo cổ học người Nhật Bản, ông cùng bốn cao niên trong làng thành lập nhóm “Tìm lại cội nguồn của làng”.

Với hàng nghìn cổ vật tìm được, sau khi phân loại cho thấy bãi Hàm Rồng là một kho báu vô giá, ẩn chứa hệ thống những di vật cổ là bằng chứng về một làng nghề sản xuất sành, gốm, sứ, đất nung cổ, liên tục kéo dài nhiều thế kỷ, đặc biệt phát triển phong phú nhất vào thế kỷ XIII - XIV.

Biết ông sở hữu nhiều báu vật trong tay, rất nhiều tay săn đồ cổ tìm đến nhà ông. Họ trả giá rất cao vài chục, vài trăm triệu đồng/món đồ, nhưng ông thẳng thừng từ chối, mời họ ra về.

Người bạn Nhật tri kỷ của ông từng thốt lên: “Một hình ảnh nhỏ bé, bình thường nhất để chứng minh điều này chính là ông bạn Hồng. Ở trên bãi cổ vật có nhiều thứ trị giá đến hàng ngàn, thậm chí hàng trăm ngàn đôla mà ông vẫn không mảy may động lòng tham bán đi, quyết tâm giúp đỡ không công cho khảo cổ. Ông phải là người đặc biệt lắm, có tinh thần dân tộc mãnh liệt lắm mới trong sáng như vậy”.

Thế rồi ông giở cuốn lưu bút ghi lại những vị khách đến thăm, ông hồ hởi khoe: “Hơn chục năm nay, tôi đã đón hơn 200 đoàn khách nghiên cứu khảo cổ, văn hóa, lịch sử, nhà báo trong và ngoài nước tới thăm. Đây là niềm vui, là phần thưởng vô giá đối với ông lão 80 tuổi quê mùa như tôi”.

Ông Hồng nâng niu những mảnh gốm, sứ cổ như những báu vật của mình. Đối với ông, mỗi một mảnh gốm, một đồng tiền cổ đều chứa đựng trong nó cả một chặng đường dài lịch sử. Đó chính là báu vật mà ông cần phải gìn giữ cho thế hệ sau.