Nhà điêu khắc nổi tiếng Tạ Quang Bạo đánh giá: Người làm gốm đẹp nhất Việt Nam chính là Nguyễn Trọng Đoan. Cách đây 3 năm, tôi đến thăm Nguyễn Trọng Đoan tại nhà riêng của anh và nhắc lại lời của Tạ Quang Bạo, anh lắc đầu: “Đừng nói vậy, tôi xấu hổ lắm”.

Nhà điêu khắc Nguyễn Trọng Đoan.

Bước vào nhà Nguyễn  Trọng Đoan, bất giác tôi nhớ đến căn phòng của điêu khắc gia ẩn dật Lê Công Thành. Nếu tại nhà Lê Công Thành tượng phụ nữ  khỏa thân ngả khắp nơi, thậm chí không ngượng ngùng phô bày vẻ phồn thực dưới ban công nhỏ xíu thì các tác phẩm gốm của Nguyễn Trọng Đoan chật ních trong nhà, dưới bếp. Người miền núi dùng chum đựng rượu, Nguyễn Trọng Đoan dùng chum đựng gốm. Các bình gốm từ lớn đến bé được bọc gói cẩn thận, xếp chồng lên nhau. Vừa yêu người nghệ sĩ đam mê với nghề, vừa thương cho những tác phẩm của anh, đáng ra chúng phải được hãnh diện đặt trong những nơi trưng bày tử tế, đằng này lại nấp trong bếp cùng với nồi niêu, cơm gạo. Anh tâm sự: “Trước đây, một ông bạn có nhà rất rộng, đất rất rộng, ông ấy cho tôi mượn làm cái lò ở đấy. Rồi sau này ông bạn cần dùng nhà để chuyển đổi việc khác, thế là tôi hết chỗ”.

Tuổi không còn trẻ, sức khỏe không dồi dào song Nguyễn Trọng Đoan không ngừng làm việc, bởi nghề đã ăn sâu vào máu: “Cứ làm được nhiều, tôi thuê xe chuyển đi, xuống Hải Dương nung”. Anh chỉ vào ô đất trước nhà mình: “Giá như mua được một miếng đất thế này, tôi sẽ lại làm lò gốm”. Nhưng đất đai ở Hà Nội lâu nay được ví “tấc đất, tấc vàng”, chẳng dễ để nghệ sĩ biến ước mơ thành hiện thực.

Tác phẩm độc bản, bán cũng tiếc!

Đến với gốm khi mới 17 tuổi, Nguyễn Trọng Đoan là một trong những học sinh đầu tiên của trường Đại học Mỹ Thuật Công nghiệp: “Chúng tôi ngày ấy đa phần ở nông thôn, hồn nhiên, ngây ngô, thật thà, trẻ trung, chưa có khái niệm về nghề, về bộ môn sắp được học, chỉ có sự háo hức với môi trường sống mới. Nhà trường phân học nghề nào, ngành nào thì vui vẻ chấp nhận. Một thời nghèo nhưng thanh bình”. Thế hệ của Nguyễn Trọng Đoan khá thành đạt, có nhiều tên tuổi ghi dấu ấn trong làng hội họa, điêu khắc Việt: Lê Ngọc Hân, Lê Đình Quì, Trần Tuy, Tạ Quang Bạo… Nếu Tạ Quang Bạo nổi tiếng vì mê gái và mê tượng thì Nguyễn Trọng Đoan thua Tạ Quang Bạo ở vế đầu, còn niềm say mê nghệ thuật chắc chắn không thua: “Lúc nào tôi cũng nghĩ về gốm. Lúc nào tôi cũng nghĩ về đồ của tôi, nên tôi mới làm được nhiều như thế”. Nguyễn Trọng Đoan từng có triển lãm chung với danh họa Nguyễn Tư Nghiêm vào năm 1989, tại Hà Nội. Người kết nối Nguyễn Tư Nghiêm và Nguyễn Trọng Đoan trong triển lãm quảng bá tranh sơn mài và gốm, chính là nhà phê bình Thái Bá Vân.

 Không giống như nhiều nghệ sĩ thời nay, luôn kết hợp niềm say mê với chuyện cơm áo, thậm chí họ coi giá trị quy ra vật chất của tác phẩm là thước đo của tài năng. Nguyễn Trọng Đoan yêu gốm với một tình yêu không toan tính, chơi gốm như một thú chơi cao sang. Anh nghỉ hưu sớm ở Viện Mỹ thuật (nay là Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam) để tung tăng cùng gốm. Năm 1980, anh mở lò gốm đầu tiên, với hai chỉ vàng gom góp và vay mượn được, số tiền đủ mua chiếc xe máy, một tài sản lớn thời bấy giờ. 

Từ lâu, Nguyễn Trọng Đoan đã âm thầm làm nhà sưu tập tác phẩm của chính mình. Không phải gốm của anh không bán được mà anh không muốn bán: “Bán đi thì tiếc. Mỗi thứ tôi có một bản thôi. Tôi không nhân bản. Những lúc cần thiết, giả sử như khó khăn lắm thì tôi bán một ít để sống”.

Nghèo nhất trong những người làm gốm

Anh tiết lộ: “Gốm của tôi bán cho các đại gia hay cho người nước ngoài thì đắt chứ không rẻ. Nhưng so với mặt bằng tranh thì rẻ hơn nhiều. Tranh sơn dầu, những người nổi tiếng bán 5 - 7 ngàn đô, cho đến chục ngàn đô hoặc hơn. Còn tác phẩm của tôi cao nhất cũng chỉ bán hai ngàn đô cho Bảo tàng Mỹ thuật hoặc bán cho người nước ngoài cao nhất cũng chỉ thế”. Dưới bàn tay tài hoa của anh người ta được thấy gốm vặn mình phá cách: Nào là gốm mộc, điêu khắc gốm rồi những hoa văn, hình khối chưa thấy bao giờ… Điều này khác với gốm Bát Tràng ám ảnh bởi quá khứ, mang bóng dáng Lý, Trần, Lê, Nguyễn…

Nhiều người trong giới đánh giá: Nguyễn Trọng Đoan có công thổi làn gió mới vào công cuộc cách tân gốm thời hiện đại. Như Tạ Quang Bạo thì nhất định xếp Nguyễn Trọng Đoan ở vị trí số 1 trong đội ngũ những người làm gốm Việt Nam. Tất cả lời khen của dư luận, nghệ sĩ đều cảm ơn nhưng nhất định không nhận: “Tôi chỉ biết làm nghề thôi, còn nghệ thuật không xếp hạng được. Đẹp hay xấu do cảm nhận của người xem. Theo tôi, nghệ thuật xếp hạng là không chính xác, chỉ có nghệ sĩ đó được nhiều người thích hay ít người thích, thế thôi. Tôi không thích quan điểm nhất, nhì. Tôi từng nói với anh Tạ Quang Bạo rằng: Tôi nghèo nhất trong những thằng làm gốm, sang Bát Tràng giờ nhiều tỉ phú lắm. Nếu lấy tiêu chí là tiền thì mình là bét rem”.

Trịnh Công Sơn thích sờ hơn nhìn gốm

Nguyễn Trọng Đoan cho rằng, quần chúng yêu thích gốm ở mức bình thường sẽ ngại bỏ tiền mua gốm. Bởi họ mua một bức tranh có thể “sang cái nhà ra”, gốm bày trong nhà thì “lọt thỏm”: “Gốm phải chơi nhiều, ít ra là phải có một tủ. Kể ra so với tranh thì gốm vẫn rẻ chứ không đắt, bỏ ra chục ngàn đô là đã có một cái tủ rất đẹp, còn tranh thì có khi chỉ được một bức. Song phải thừa nhận tranh sang hơn gốm”.

Tranh sang hơn gốm theo quan điểm của Nguyễn Trọng Đoan, nhưng tranh không tạo cảm giác khi sờ mó, còn gốm lại hoàn toàn có thể. Khi còn sống, nhạc sĩ Trịnh Công Sơn chơi thân với nhà phê bình Thái Bá Vân, là người hàng xóm thân thiết của Nguyễn Trọng Đoan. Trịnh Công Sơn mỗi lần sang chơi với Nguyễn Trọng Đoan lại ngồi nhắm mắt say mê sờ gốm. Nghệ sĩ nhớ lại: “Anh Sơn thích cảm giác sờ mó gốm. Anh bảo: Tôi nói thật với Đoan cảm giác sờ mó thích hơn cảm giác nhìn”.

Ngoài số lượng tác phẩm đồ sộ chật nhà, chật bếp, Nguyễn Trọng Đoan còn gửi khoảng 200 “đứa con” ở nhà bạn. Thế mà anh vẫn tiếc, không muốn bán bất kể “đứa con” nào. Một dạo anh làm tranh khắc gỗ bán, khá chạy: “Tranh của tôi cũng khác tranh người khác vì lấy mô tip của gốm ra”.

Cũng như nhiều nghệ sĩ khác, trong tác phẩm của Nguyễn Trọng Đoan không thiếu bóng dáng đàn bà với vẻ đẹp phồn thực. Anh thản nhiên lí giải: “Đàn bà là cảm xúc chung, là vấn đề nhân văn đáng được quan tâm”. Tuy có nhiều người đàn bà trong nghệ thuật, còn trong đời thực, Nguyễn Trọng Đoan chỉ có một người đàn bà duy nhất, anh từng viết trong cuốn sách của mình: “Tôi nghỉ hưu và làm gốm từ lúc vợ tôi còn đang là quân nhân và hai con  trai của tôi còn nhỏ. Cả nhà cùng chịu bao khó khăn và phải chịu nhiều thiệt thòi vì tôi không lo được kinh tế cho gia đình. Vợ tôi phải lo liệu tất cả. Tôi thương vợ và hai con tôi rất nhiều”.

Một sở thích khác của Nguyễn Trọng Đoan ít được người khác biết: Làm thơ. Anh có một tập thơ “Mười năm đã qua” sáng tác trong 10 năm: 1980 - 1990, tập thơ không xuất bản, tác giả tự photo, tự đóng thành sách. Anh sáng tác về vợ, về con, về những người đàn bà tạo cho anh cảm xúc và không thể thiếu những trải lòng về gốm: “Cái nghề làm đồ gốm/Có lúc vui, lúc buồn/Người vui